2008-жылы Нариман Түлеев Бишкекке мэр болуп келгенде Бишкек мэринде Акаевден калган төмөнкүдөй коррупциялык схемалар болгон. Бишкек шаарында төрт комбинат бар. Алардын ар биринде 45-50 дөн таштанды ташыган машиналар балансында турат. Ар бири машина күнүнө 40, 60 литрден солярка корото турган. Мыйзам боюнча ал машиналар күнүнө үч рейс жасаш керек эле. Бирок мэр болуп кимиси келбесин, баягы эле таштанды ызы-чуусу басылчу эмес. “Таштандыны жеңиш мүмкүн эмес экен” деген мэрди да көрдүк. Кантип жеңет эле, эгер келген мэр өзү күнүнө 10 миң доллардан «сол чөнтөккө» солоп жатса?

10 миң доллар кайдан чыгат? Ошол эле ар бир райондогу төрт комбинаттагы эки жүздөй машинеге ар бирине 60 литрден солярка бөлүнөт. Алар үч рейс жасаса, анын бир рейси мэр үчүн болчу. Ошондо мэр күнүнө 10 тонна солярканын акчасын чөнтөгүнө салчу. Ошол кезде солярканын литрин 40, 45 сомдон эсептегенде эле мэр күнүгө 10 миң долларды сол чөнтөгүнө салчу. Дем алыш күн деген жок да. Ошондо ушул жерден эле 300 миң доллар сол чөнтөккө кетчү. Эки рейсин акимдер менен орунбасар акимдер жешет, бир рейсин комбинаттын начальниги менен шопур жейт. Мэр баштап жеп атса, алар карап отурмак беле? Ошентип жеп атышып, шаардын таштандыларын үч күндө бирден чыгарып калышкан. Анан шаарды таштанды басып калган. Нариман Түлеев ушул системаны талкалап, таштанды төккөн жерге камера, тараза койдуруп, машиналарды текшерип турду. Бир жумада бир жолу Нариман Түлеев өзү текшерип турган. Ошондо машиналар жанталашып иштеп кээ бири бир, кээси эки рейстен каттап калышты. Ошону менен шаар тазаланып калды. Нариман Түлеев иштеп турган учурда таштанды ташыгандар алардын ордун жууп туруп кетесиңер деп шарт койгон.

Таштандылар көбөйүп жатышынын себептери

Ар бир бишкектик жыл сайын 200 кг катуу күнүмдүк калдыктарды ыргытышат. Жер шаарында эң көп санда таштандыларды таштаган Америкалыктар жыл сайын 600 кг таштандыларды таштайт. Ал эми Кыргызстанда бул көрсөткүч 100 – 190 кг ды түзөт. Бардык мамлекеттерде Катуу күнүмдүк калдыктарды составы; кагаз, айнек, тамак аш калдыктары, жашылча –жемиш бактарынан чыккан таштандылар, пластмасса, метал идиштер. Мындан башка да иригабариттик таштандылар; эски мебел, эски муздаткыч, эски Кир жучу машина, автомобилдин шиналары. Мындай калдыктарды кайра иштетип чыгаруу экологиялык жактан абалды жакшыртуу болоор эле: эски кагаздарды – макулатурага тапшыруу, автомобил шиналарынан – крошкаларды даярдап спорт аянтчаларына пайдалануу, органикалык калдыктардан жер семирткичтерди өндүрүү жердин сапаттуулугун жогорулатуу, пластиктерден желим чылапчындарды даярдоо дагы башка ушу сыяктуу кайра иштетүүнү колго алсак жакшы болмок.

Катуу күнүмдүк калдыктарды жок кылуунун 3 негизги жолу бар:

1. Көмүү.

Бул эң эле антиэкологиялык вариант. Себеби көмүлгөн калдыктар сууга токсикалык заттарды бөлүп чыгарат. Абага метанды бөлүп чыгарат. Ошонун негизинде парник эффектиси пайда болот. Парник эффектиси бүгүнкү күндө глобалдуу проблема. Себеби дүйнөлүк температураны 20%ке жогорулатты. Көмүүнүн дагы бир жолу полиэтилендерге ороп көмүү сууга токсикалык заттар азыраак чыгат, бирок атмосферага метан баштагыдай эле тарай берет.

2. Өрттөө.

Калдыктарды өрттөө менен аз да болсо энергия алабыз. Мисалы 1 тонна таштандыдан 400 кВт энергия бөлүнүп чыгат. Бирок бул вариант жашоо үчүн пайдалуу эффект бере бербейт. Себеби атмосферага түтүн чыгып ышка айланат да адамдын дем алуу жолуна терс таасирин тийгизет. Ошондуктан акыркы 20 жылдын ичинде Америкада өрттөө жолу 20%ке төмөндөп, мусор өрттөөчү заводдор жабылган.

3. Сорттоо жана кайра иштетүү.

Бул эң негизги экологиялык вариант. Биринчи кезекте сууга жана атмосферага зыяндуу заттар тарабайт. Экинчиден – кайра иштетилген товарга керектөөлөр токтобойт. Экинчилик сырье кагаз, айнек, пластик, алюминий, түстүү металдар жана башкалар жашообузда керектелүүчү бумдар жасалат. Мусорлордун үйүлүшү түрдүү жагымсыздыктарды алып келет. Кемирүүчүлөрдүн көбөйүшү, алар түрдүү инфекциялык ооруларды таратат. Айлана чөйрөнүн булганышы эпидемиологиялык – токсикалык коркунучту алып келет. Абага метан бөлүнүп чыгат, атмосфера жабыркайт, күкүрт газы бөлүнүп чыгат. Топуракка жер астында сууларга металдардын аралашмасы, полихлорбифенилдик – диоксид, инсектицид жана башкалардын каптоосу 1,5 км аралыктан таштандылардын таасири тийет. Шаар таштандыларына жакын жердеги топуракка жер астындагы сууларга мышьяк, кадмий, хром, коргошун, сурма, никель калдыктардын 600 эсе коркунучтуу түрлөрүн ыргытабыз: Пестицид калдыктары химиялык бузулуучу заттар, радиоактивдүү калдыктар, атом электростанцияларынан чыккан калдыктар, сурма жана анын бирикмеси химиялык өндүрүш калдыгы, мышьяк жылуулук электр станцияларынын калдыктары, коргошун бирикмеси нефт иштиетүүчү жана лак краскалык өндүрүш калдыгы.

Ошондой эле күнүмдүк керектөөдөн чыккан калдыктар: батерейка,  иштетүүдөн өткөн медикаменттер, ядохимикаттар, өсүмдүктү сактоо үчүн иштетилген калдыктар, лактын калдыгы, косметика калдыктары, тен, лак, жидкость же тырмак краскасын өчүрүүчү суюктук, үй эмеректерин тазалоочу заттардын калдыктары, тазалоочу порошок, айнек күзгү тазалоочу заттардын калдыгы, дак кетирүүчү лактарды калдыгы, аэрозол, сурмалык термометр.

Жогорудагы калдыктарды жоготуу үчүн эрежелерди туура сактап, көмүү же өрттөө керек. Эгер бул заттар жер бетинде калып калса алардын абага тароо же бузулуу мөөнөтү мындай: кагаз 2-10 жылга чейин, консерва – 90 жыл, тамеки фильтри – 100 жыл.

Учурда дүйнө жүзү боюнча 600 млн автомобил эсептелинген. Алар суткасына 3,5 -4 кг угар газын бөлүп чыгарат. Ошондой эле бензоколонка, заправкалардын көбөйүшү да Бишкектин, калктын- ден – соолугуна терс тасрин тийгизүүдө.

Таштандыны жоготууда эрежелер

Таштанды жөнөкөй эмес. Көбүрөөк таштандылар көмүртектин изин көбөйтүп, климаттын тез өзгөрүшүнө алып келиши мүмкүн. Туура эмес кайра иштетүү таштандылардын көбөйүшүнө алып келиши мүмкүн. Жыпар жыттанган таштандылар менен жашоого эч кандай себеп жок. Таштандыдагы жүктү азайтуу жана таштанды челектердин иштөө мөөнөтүн узартуу үчүн бир нече негизги кеңештерди аткарыңыз. Таштандыларды азайтуу боюнча айрым эрежелер бар:

Кайра иштетүү

Таштандынын аздыгы таштанды төгүлүүчү жайларга кетип жаткан таштандылар азайып, таштанды челектери азайып кетиши мүмкүн. Таштандыга түшкөн жүктү азайтуунун жөнөкөй ыкмаларынын бири - азайтуу, кайра колдонуу жана кайра иштетүү.

Керексиз кагаз жана желим баштыктарга "рахмат жок" деп, таңгактагы минималдуу өнүмдөрдү тандап, таңгакталган азыктарды эмес, жаңы эт жана жашылчаларды тандап, өзүңүздүн таштандыларыңызды азайта аласыз.

Кайра колдонуу дегенибиз, дүкөнгө барганда өзүңүздүн сумкаңызды жана контейнерлериңизди алып келиңиз. Сиз айлана-чөйрөнү жакшылыкка жумшап жатасыз, ошол эле учурда жуманын аягында ташташыңыз керек болгон таштандыларды азайтып жатасыз.

Коомчулугуңуз кайра иштеткен буюмдар үчүн өзүнчө таштанды кутучаңыз бар. Шаарыбызда биз кайра иштетүүчү материалдарды жамааттын ар кайсы жерлерине таштай алабыз. Көптөгөн шаарларда таштандыларды кайра иштетүү жолу бар. Картон кутучаларын талкалап салыңыз. Пластик идиштерди жууп салыңыз. Чындыгында таштандыңыздын азыраак экенине таң каласыз.

Компост органикалык калдыктар

Таштанды челегибиздеги чириген тамак-аш, таштанды челектерибизден тазаланышыбыз керек болгон төгүндүлөрдүн, ылайлардын жана баш аламандыктардын көпчүлүгүн түзөт. Таштандыларды жок кылуу же компост чыгарыла турган заттар үчүн компост үймөгүн колдонуу менен тамак-аштын калдыктарын азайтыңыз. Жашылчалардын же мөмөлөрдүн каалаган түрүн компостолсо болот, кофе майы, чай жана башкалар. Компостерди колдонуп, жыл сайын бакчаңызга бай жер семирткич өндүрүү үчүн көрсөтмөлөрдү аткарыңыз.

Таштандыга ыргытылышы керек, бирок таштанды челегиңизде көйгөй жаралышы мүмкүн болгон нерселер үчүн эки эселенген баштыкты алсаңыз болот. Пластикалык азык-түлүк баштыктарын колдонуп, эттин кырын же башка нерселерди таштандыга салыш керек, бирок башаламандыкка алып келиши мүмкүн.

Таштандыдан чыккан жыттардын алдын алуу

Таштанды челектериндеги эң жаман нерселердин бири жыт болушу мүмкүн. Таштанды челектеринин жыттануусунун алдын алуу үчүн бир нече нерсени жасай аласыз. Сиздин таштандыңызга аш содасын чачуу ошол жыттарды жутуп алаарын билсеңиз керек. Бирок сиз Китти таштанды жана кургаткыч шейшептерин бирдей натыйжалар менен колдонсо болорун билдиңиз беле? Чыгармачыл болуңуз, ошондо ал таштандылар ал тургай, ал жок болуп тургандай жыттанып кетиши мүмкүн.

Сырткы банкадагы айрым тешиктерди бургула

Сырткы консерваларыңыз үчүн, таштанды челектериңиздин түбүндөгү тешиктерди тешүү чындыгында чоң жардам болот. Жийиркеничтүү таштанды челектин ичин жууп, кир сууну төгүп салбасаңыз болот. Жамгыр жааган болсо, анда таштанды челегинен жаан-чачындын суусун агызып кетүүгө жардам берет. Жөн гана сырткы шланганы колдонуп жууп салыңыз. Чындыгында кир жумуштарда жумшак идиш самын кереметтерди жаратат. Андан кийин бар болгону консерванын куурап калышына жол берсеңиз болот. Жаңы болсо жакшы болот.

Таштанды кайда сакталаарына көңүл буруңуз

Таштанды челектерин сактоону каалаган жер чындыгында артыкчылыктуу маселе, ал тургай шаардык кодекстер же үй ээлеринин ассоциациясы тарабынан аныкталат. Сырткы таштанды челектери мүчүлүштүктөрдү жана жаныбарларды өзүнө тартып алат, ошондуктан аларды карап чыгуу керек болот. Үйүңүзгө курт-кумурскалардын келишине жол бербөө аракетин көрүү ар дайым жакшы. Тилекке каршы, бул жерде таштанды челектери болушу мүмкүн. Албетте, мүчүлүштүктөр жана жаныбарлар сиздин гаражыңызга тартылышы мүмкүн, эгерде ошол жерде сакталса.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg