Борбор Азияда байыртан калктар жашап келет. Улуу кыргыз империясын Эне-Сайда курган кыргыздар коңшу элдер менен аралаш жашап келет. Кыргызстандын түштүгүндө өзбек диаспорасы бар. Булар эки ирет  кыргыздар менен чекчеңдеше кетип, эми өйдө-төмөн секирбей жашап калган. Шавкат Мирзиёевдин мамлекет башына келиши менен кырдаал жакшы жакка оогон. Мирзиёев деле улутташтарынын камын ойлоп жатат. Ал «этникалык өзбектерди паспорттоштуруу» тууралуу сунушун ИИМ менен ТИМге айтып, алар чет мамлекеттерден мунун жолун терең иликтеп көрүшүн талап кылууда. Жаңы Өзбекстан паспорту менен чек арадан текшерүүсүз өтүп, Өзбекстанда мөөнөтсүз жашоого укугу бар.  Андан тышкары, Өзбекстанда жеңилдиктер менен окуу жайлардан окуй алат. Эки жаран алууга тыюу салынган өлкөлөрдө жашаган өзбектер да бул паспортту алганда коркпой  колдонсо болот. Анткени, бул паспорт жалпы жарандык паспортко теңештирилген эмес. Өзбекстандын тиешелүү тармактары өзбектер үчүн  визаларды жеңилдетип алууну, жашаган жерин жана жумушка болгон жарамдуулугун мыйзамдаштыруусун талап кылууда.   

2021-жылдын 11-мартында Өзбекстанга расмий сапар менен барган Садыр Жапаровду Ташкендеги аэропортто шаан-шөкөт менен тосуп алышкан. Эки президенттин жолугушуусунда өзбек-кыргыз мамилесин мындан ары кантип жигердүү өнүктүрүү жолу талкууланган. Эки мамлекеттин ортосунда биргелешкен инвестфонд түзүү, Сохко авиакаттамдарды ачуу, Үңкүр-Тоодогу талаш маселесин чечүү, кыргызстандыктар үчүн өзбек жождорунда 100 гранттык орун менен камсыздандыруу, Камбар-Ата ГЭС-1 курулушунун долбоорун даярдоо жана башка көп биргелешкен документке кол коюлган. Шавкат Мирзиёевдин билдиргенине караганда: «Эки өлкө ортосунда мындай тарыхий жолугушуу мурун болгон эмес».

Садыр Жапаровдун Өзбекстанга болгон иш сапары учурунда Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосунда түзүлгөн өкмөттөр аралык келишимдердин бири — Камбар-Ата ГЭС-1 курулушунун долбоорун даярдоо боюнча келишим. Беш жыл мурун укмуштай сезилген келишим, ал тургай ал боюнча ооз ачуунун өзү эле Өзбекстандын жетекчилигин тынчсыздандырган. ГЭСинин курулушунун токтоп калышынын башкы себептеринин бири Ислам Каримовдун чечкиндүү каршылыгы болгон. Өзбекстандын учактары режимдин аларга берген мүмкүнчүлүгүнөн пайдаланып, коңшулаш Кыргызстандын айылдарын бомбалап кеткен учурлар болгон. Бир нече жыл мурун эле өзбек президенти Ислам Каримов Кыргызстандагы Жогорку Нарын ГЭСин куруу чечимдерине жооп кылып, аймактагы суу үчүн согуш чыгып кетиши мүмкүн деп эскерткен.

Кыргызстандагы ГЭСтерди куруу жана аймактагы суу үчүн согуш коркунучу боюнча ошол душмандык саясаттан бери беш жыл өтпөй, Өзбекстан өз позициясын толугу менен өзгөрттү жана ГЭСтердин курулушуна тоскоолдук кылбастан, анын курулушуна катышууга даяр экендигин да билдирет. Бирок ошол кезде Кыргызстан менен суу маселеси боюнча талаш-тартыштар жаралып, суунун айынан чатакташып, ал дээрлик масштабдуу согушка айланган.

Эмне үчүн позициялар өзгөрдү жана чын эле аймакта суу үчүн согуш чыгышы мүмкүнбү? Каримовдун өлүмү жана Шавкат Мирзиёевдин бийликке келиши менен аймактагы абал толугу менен өзгөрдү. Шавкат Мирзиёевдин ички жана регионалдык саясаты көрсөткөндөй, талаш-тартыштар, зордук-зомбулуктар, санкциялар, жолдордун жабылышы жана чек араны казуу менен чечилбей турган маселелер достук-дипломатиялык жана өз ара түшүнүшүү менен бир-эки жылдын ичинде чечүүгө болот. Мирзиёевдин «достук саясатынын» беш жылдыгында Өзбекстан коңшуларынан ондогон эсе көп пайда ала баштабастан, өлкөнүн аймактагы таасири жана позициясы кыйла жогорулады. Өзбекстан Борбор Азиядагы лидерликке умтулган дымагы барган сайын реалдуу натыйжаларын көрстөтө баштады.

Буга бир эле мисал жетиштүү: Мирзиёев президент болгон беш жылдын ичинде Кыргызстан менен соода жүгүртүүсү 10 эседен ашык өстү (!). Соода жүгүртүү негизинен Өзбекстандын пайдасына. Анткени Өзбекстан сырьёну импорттойт жана даяр продукцияны экспорттойт. Кыргызстан тездик менен Өзбекстан өндүргөн товарлардын базарына айланууда.

Өзбекстан менен башка коңшу мамлекеттердин ортосундагы кызматташтыктын өнүгүшү бирдей темпте жана ошол эле формада уланып, жакшы коңшулук мамилелердин жана экономиканы тез индустриялаштыруунун акылман саясаты бул өлкөнү региондогу көптөгөн товарлардын негизги жеткирүүчүсү болууга шарт түзөт. Коңшу өлкөлөрдүн керектөөчүлөрү кааласа да, каалабаса дагы, жыл сайын Өзбекстандын экономикалык өнүгүүсүнө миллиарддаган долларларды жумшашат.

Мирзиёев өзүнөн мурунку президент Ислам Каримовдун кастык саясатына чекит коюп гана тим болбостон, айрым учурларда талаштуу маселелерде коңшуларына жеңилдик берүүгө даяр. Буга Кыргызстан менен ондогон жылдарга созулган, атүгүл кан төгүүгө алып келген бир катар чек ара талаштарынын чечилиши күбө. Ал чакан жер тилкелериндеги талаш-тартыштардан улам коңшулар менен болгон чыңалуунун мааниси жок экендигин далилдеди — бир нече гектар талаш жерлерден баш тартып, анын ордуна коңшусунан жүздөгөн миллион доллар алып, алардын базарларын көзөмөлгө алса болот. Кийинчерээк бул акчанын жүздөн бир бөлүгүн он эсе көп жерди сатып алып, кайтарып берүүгө болот.

Мирзиёев өкмөттөр менен гана эмес, согушкерлер менен да достук саясаты жакшы натыйжаларды бериши мүмкүн экендигин көрсөттү. Аймактагы өлкөлөр, айрыкча Тажикстан Талибанды террорчулар деп атап, алардын оппозициясын ушул «террористтер» менен кызматташып жатат деп айыптаса, Өзбекстан региондо биринчилерден болуп Талибан менен мамилесин калыбына келтирип, ал тургай аларды Ташкентке чакырды. Бүгүнкү күндө бардык регионалдык жана ал тургай дүйнөлүк державалар кичинекей жана артта калган коңшуларын айтпаганда дагы, талибдер менен мамилени тез арада калыбына келтирүүгө аракет кылып жатышат. Ошондой эле тажик бийлиги тарабынан талибдер менен мамилени калыбына келтирүү аракеттери көрүлүп жаткандыгы тууралуу маалыматтар бар.

Жапаров баштаган ири делегациянын иш сапары учурунда Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосунда миллиондогон доллардан ашуун долларлык экономикалык кызматташуу боюнча келишимдер түзүлгөн. Кыргызстан үчүн бул рекорддук көрсөткүч, мындай келишимдер түшүнө кирген эмес.

Бул ири суммага түзүлгөн келишимдер, өзбек тараптын негизинен мурунку президент Каримовдун үй-бүлөсүнө таандык болгон «ишкерлер» жана алардын компаниялары пайдаланып, бут тосуп келишкен. Каримовдун үй-бүлөсү чет мамлекеттер, анын ичинде Кыргызстан менен экономикалык жана соода бүтүмдөрүн монополиялаштырууга аракет кылышкан. Башкача айтканда, өзбек тарап өтө чектелген мүмкүнчүлүктөрдү жана потенциалды сунуш кылар эле. Эми Өзбекстанда эркин экономика болуп, башка ишкерлерге мүмкүнчүлүк берилип, келишимдердин көлөмү андан эселеп көп болмок жана миллиард доллардан ашат деп ишенимдүү айтуу туура болмок.

Өзбекстандын Тажикстан менен болгон соода мамилесине токтоло кетели. Өзбекстан менен чек ара ачылгандан кийинки эки жыл ичинде Тажикстанда ишкерликтин бардык чөйрөлөрүн жана импорттун жана экспорттун негизги түрлөрүн монополиялаштыруу эки өлкөнүн экономикасына жүз миллиондогон долларлык зыян келтирди. Бир эле мисал: Тажикстанда импорту Эмомали Рахмондун үй-бүлө мүчөлөрү монополиялаштырган негизги азык-түлүктөрдүн баасы Өзбекстанга караганда 50% дан 100% га чейин кымбат. Эки өлкөнүн чек арасы ачылган алгачкы күндөрү Тажикстандын базарларына ун, май жана шекерден, кондитердик азыктардан, жашылча-жемиштерден баштап ондогон азык-түлүк түрлөрү келип, баалар кыйла төмөндөдү. Эгер мындай абал улана берсе, анда Тажикстандын базарларында көпчүлүк товарлардын баасы кескин төмөндөп, эл ушул мезгилде жүздөгөн миллион доллар үнөмдөп калаары айдан ачык. Коңшу өлкөнүн өндүрүүчүлөрү дагы миллиондогон долларларды түзгөн ири көлөмдөгү товарларды сатышмак. Бирок үй-бүлөлүк монополисттер өздөрүнүн ири бизнестеринен айрылып жатышканын көрүп, чек араларда тоскоолдуктарды жаратып, продуктуларды ташып келүүгө дээрлик тыюу салышкан.

Чек араларды ачуу азык-түлүктүн гана эмес, күйүүчү май жана минералдык жер семирткичтерди кошо алганда көптөгөн башка товарлардын баасын төмөндөтмөк. Натыйжада, мисалы, айыл чарба азыктарын өндүрүү өлкөдө арзан болуп, ошол эле учурда эки республиканын айыл чарба өндүрүүчүлөрү менен башка өндүрүүчүлөрүнүн ортосунда сергек атаандаштык пайда болот. Дени сак атаандаштык өз кезегинде Тажикстандын айыл чарбасын жана башка тармактарын өнүктүрүүгө өбөлгө болмок. Бирок Үй-бүлөнүн монополисттери үчүн алардын жеке кызыкчылыгы гана маанилүү.

Тажикстандагы монополия жана регионалдык кызматташтыкты өнүктүрүүдө монополисттер тарабынан тоскоолдуктарды жаратуу региондун өнүгүшүнө тоскоол болуп жаткан жалгыз нерсе эмес. Эгерде монополиялар аймактык кызматташууга жана экономикалык өнүгүүгө тоскоол болсо, анда Кыргызстан Президентинин саясий дымактары жана Тажикстан Президентинин өлкөдөгү сөзсүз саясий өзгөрүүлөргө каршы аракети аймактагы саясий өнүгүүгө тоскоолдук катары каралышы мүмкүн.

Президент Садыр Жапаров үчүн эң башкы көйгөй — өзүнүн кызмат ордунда калып Кыргызстандын экономикасын көтөрүү. Ал үчүн мындан өткөн маанилүү көйгөй жок. Анткени, Кыргызстандын экономикалык өнүгүүсү дагы, аймактык кызматташтык дагы, экономикалык өнүгүү дагы, коңшулар менен болгон конструктивдүү кызматташтык дагы анын бийликте калышына кепилдик бербейт. Трайбализм менен алектенип келген кыргыз саясатчылары каалаган учурда баш көтөрүп, аны бийликтен кулатышы мүмкүн. Анын бийликте калышынын бирден-бир мүмкүнчүлүгү — чет элдик душманга, «Кумтөр» сыяктуу ири ишканаларга же Ош окуясы сыяктуу эски жараларга каршы өз элин бириктирип, жок дегенде убактылуу трайбализмди жеңүү.

Эмомали Рахмон үчүн деле эң маанилүү маселе — бул өзүнүн бийлигин сактап калуу. Албетте, ал бул үчүн ар дайым бардыгын жасап келген, бирок бүгүнкү күндө көйгөй өтө актуалдуу болуп калды: Тажикстан эли күн сайын ойгонуп, нааразычылык акциялары, ал тургай ыңкылаптар башталганы калды. Бул убакыттын гана маселеси. Эми Рахмонду экономикалык өнүгүү (бирок ал буга жөндөмдүү эмес) да, коңшулар менен мамилени калыбына келтирүү дагы куткарбайт. Чындыгында Рахмонду мындан ары эч нерсе куткара албайт. Азыр ал жасай турган бир гана нерсе — аны кулатууну кечеңдетүү. Ошондой эле, анын Садыр Жапаров сыяктуу эле: тышкы душман жаратуу жана ага каршы күрөшүү үчүн элди бириктирүү. Учурда Эмомали Рахмон үчүн бул эң жакшы вариант бойдон турат.

Демек, бул эки президент эки элдин ортосундагы кастыкты дагы да күчөтүп, кырдаалды жок дегенде чек арада чыңалууну уланта бериши толук ыктымал. Учурда аларда экономикалык өнүгүү жана регионалдык мамилелер жөнүндө ойлонууга убакыт жок жана каалоо аз.

Өзбекстандын президентинин дагы бир көйгөйү — анын түркмөн кесиптеши. Шавкат Мирзиёевдин көптөн бери чыдап келе жаткан Борбор Азиядагы конструктивдүү саясаты анын аймактагы мамлекеттердин деструктивдүү саясаты менен атаандашуу. Мындай атаандаштык ишке ашпай калышы керек.

Борбор Азия конструктивдүү жана кубаттуу Биримдикти түзө алат. Бул башка ири державалардын интригаларынан аман калуунун, өнүгүүнүн жана кутулуунун бирден-бир мүмкүнчүлүгү. Бирок диктаторлор ар дайым өз бийлигин сактап калуу жөнүндө гана ойлошот жана аларга улуттук жана аймактык кызыкчылык маанилүү эмес.

Президент Садыр Жапаров "Өзбек-кыргыз өнүктүрүү фондун түзүү жөнүндө макулдашууну ратификациялоо тууралуу" мыйзамына кол койду. Фонддун уставдык капиталы 50 миллион доллар, каражат Өзбекстан тарабынан салынат. Кийинчерээк уставдык капиталы 200 миллион долларга чейин жеткирилип, эл аралык уюм болору айтылды.

Фондду түзүү боюнча маалыматтар Садыр Жапаровдун Өзбекстанга жасаган иш сапары учурунда козголгон. Фонд Кыргызстандын экономикасынын приоритеттүү тармактарында өзүн-өзү актаган долбоорлорду зайым берүү, капиталына катышуу жана башка финансы инструменттерин пайдалануу ишмердүүлүгүн жүргүзгөн чарба субъектилерин каржылайт. Буга байланыштуу Кыргызстан менен Өзбекстандын экономикалык кызматташтыгы, экономиканы модернизациялоо жана өнүктүрүү, эки тараптуу кызматташтыктын мүмкүнчүлүктөрүн натыйжалуу пайдалануу пландалууда.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg