Садыр Жапаров интернетке мамкызматкерлердин маянасы көтөрүлөрү туурасында билдирүү жазды: "Урматтуу кыргызстандыктар! Эгемендик алгандан бери топтолгон карызыбыз 5 миллиард долларга жакын болуптур. Эми аны кайра кайтаруу мөөнөтү менин президенттик мезгилиме туш келип отурат. Эч маселе жок, толук төлөп беребиз. Төлөп бергенге каржы булактарыбызды жана пландарыбызды дагы аныктап койдук". Президенттин сөзүнө караганда, динамика көрсөтүп тургандай, үстүбүздөгү жылдан баштап 2026-жылга чейин эң жогорку сумма — 350 миллион доллар төлөнөт.

"Андан кийин төлөм кайра ылдыйлап олтуруп, 2030-жылдар менен төлөп бүтөбүз. Менин айтайын дегеним, ушул акча каражаттарын эмгек акы, пенсия, жөлөк пулдарды көтөрүүгө колдонсок, ар бир мамлекеттик кызматкер жок эле дегенде миң доллар эмгек акы алып иштеп калмак экен. 1-апрелден баштап эмгек акыларды көтөрөбүз, бирок, албетте, миң долларга жеткире албайбыз. Казынабызга жараша максималдуу түрдө көтөргөнгө аракет кылабыз", — деп сөзүн аяктаган.

Кудайга тобо, айлык көтөрүлөрүнө.Биздин 3 миң сом же 3 евро пенсия, 5-6 миң айлык  же 5-6 евро айлык алышкан мамлекеттин президентти канча сом алат? Украинада 10 миң доллар,  Өзбекстан президенти 16 миң доллар, казак президенти 20 миң доллар, кытай кожоюну 22 миң доллар, Белорус президенти 34 миң доллар, Орусия президенти 126 миң доллар, немец канцлери 268 миң доллар, АКШ президенти 400 миң доллар, япон премьери 3 млн 100 миң доллар, Улуу Британия королевасы 122 400 миң доллар, Сауд Арабия королу 1 млрд 500 млн доллар же 126 млрд сом айлык алышат экен. 1 млрд 500 млн доллар же 126 млрд сом айлыкты айына алса Сауд Арабиясынын кожоюну акчаларын каякка батырат. Балким бул жылына ала турган айлыгы болсо керек. Анткени, чет мамлекетте акчаны жылына эсептешет. КМШ менен ШКУнун мамлекеттери тигилерге салыштырмалуу өтө аз айлык алышат экен. Бирок, өз элдерине салыштырмалуу өтө көп айына 16 000 же 20 000 доллар алышса бизде аябай бай катары сезилет. Ушулардын арасында Кытай лидерине таң калса болот, айлыгы 22 миң доллар болсо, кокус коррупцияга кирсе атып салса, буларга оор болуп калат. Кытайда Тайырбек Сарпашевге окшоп башынан сылап туруп үй камагына чыгарбайт. Коррупционерди шак эле атып салат.

Алмазбек Атамбаев Кытайдан алган карызын кыргыз эли төлөйбү? Учурда Кытайга эле карызыбыз 1 млрд 800 млн доллар. Кыргызстандын Кытайга болгон карызы мамлекеттин ички дүң продукциясынын (ИДПсынын) 30 пайызына туура келет. Кытай Эксимбанк аркылуу Бишкек ТЭЦти модернизациялоого 386 миллион доллар, «Датка-Кемин» долбооруна 390 миллион доллар, Түндүк-түштүк альтернативалуу жолуна 850 миллион доллар жана башка долбоорлорго насыя берип отуруп учурда Кытайга эле карызыбыз 1 млрд 800 млн доллар Кыргызстандын бересеси бар. Ош-Бишкек жолуна альтернатива катары курулуп жаткан Жалал-Абад - Балыкчы жолунун жалпы узундугу 433 чакырымды түзөт. Бул долбоор 2014-жылы башталган. Жолдун ар бир чакырымына орточо эсеп менен 1 миллион 617 миң доллар жумшалууда. Бул ири долбоордун болжолдуу наркы 850 миллион долларга бааланганы айтылган эле.

Ири курулушту кытайлык China Road and Bridge компаниясы ишке ашырууда. Түндүк-түштүк альтернативалуу жолунун башкы өзгөчөлүктөрү катары анда салынып жаткан эстакадалык көпүрөлөрдү жана тоннелди айтууга болот. 29,5 миллион долларга эки эстакадалык көпүрө куруулуда. Бул жолдо ошондой эле өлкөдөгү эң узун тоннель курулууда. Көк-Арт ашуусундагы бул тоннелдин узундугу - 3890 метр. Кытайга карыз болуп экономикалык жактан эч пайда алып келбеген ушул жолду куруунун кажети бар беле? Кытайга карызды төлөбөсөк алар ТЭЦке, Датка Кеминге, Түндүк-Түштүк альтернативалуу жолуна өздөрү ээлик кыла башташат. Ээлик кыла башташат деген өздөрү келип өздөрү иштетип өздөрүнүн тарифтерин коёт. Биздин эл алардын тарифтерин көтөрө албайт. Кытайга толук карыздарды төлөө 2029-жылдан башталат. Андан кийин Тажикстандын кейпин кийип, Кытай Армиясына аскер базасын ачып бербесек болду.

Мындай көрүнүш Тажикстанда болду. Кытай  Тажикстанды келечекте аскердик базаларын жайгаштыра турган өлкөлөрдүн бири катары караштырууда. Бул тууралуу АКШнын Коргоо министрлигинин Конгресс мүчөлөрү үчүн даярдаган ар жылкы баяндамасында жазылган. Алар Кытайга Жогорку Кумарга алтын кенин «Дүйшөмбү-2» ТЭЦинин курулушу үчүн өткөрүп берген. Бул ТЭЦти курууга Кытай 330 млн доллар бөлүп берген. Согду облусундагы кенди ТЭЦти курган ТВЕА компаниясы иштетип, курулушка салынган бардык каражаттарды жапканча тажик кенинен алтын өндүрөт. Эмне биз 2029-жылы «ме» деп 1 млрд 800 млн доллар карызыбызды бере алабызбы? 2020-жылы Washington Post гезити жергиликтүү тургундар менен спутниктен тартылган сүрөттөргө таянып, Тажикстандын Тоолуу-Бадахшан автоном облусундагы Мургаб районунда үч жылдан бери Кытайдын жашыруун аскер базасы бар экенин жазып чыккан.

XIX кылымда бул райондо Орус империясынын чек ара бекети жайгашып турган. Жергиликтүү тургундар америкалык журналисттерге азыр ал жерде бир нече миң кытай аскерлери бар экенин айтышкан. Тажикстандагы базалардын спутниктен тартылган сүрөттөрүндө анын эки блоктон жана бир нече траншеядан турары көрүнүп турат. Курулуш Ооганстан менен чек арадан алыс эмес жерде жайгашкан, ал Ооганстандан Тажикстанга келе турган негизги жолду көзөмөлдөөгө мүмкүндүк берет. Washington Post басылмасынын журналисттери Мургабдын базарында аскердик кийим менен жүргөн кытайлык жоокерлерди да сүрөткө тартып алышкан.

Бирок Тоолуу-Бадахшан автоном облусунун төрагасы Ёдгор Файзов аймакта Кытайдын жашыруун аскердик базасы жайгашканын четке кагып, Кытайдын өз аймагында чек ара бекети бар экенин билдирген. Ооганстандын Тажикстан, Кытай жана Пакистан менен чектешкен тоолуу Вахан коридорунда 2012-жылдан бери Кытайдын Элдик куралдуу полициясы иш алып барууда. 2018-жылы жайында Кытай терроризмге каршы күрөшүү боюнча Кабул менен түзүлгөн келишимдин алкагында Ооганстандын Пакистан, Тажикстан жана Кытай менен чектешкен Бадахшан аймагына алгачкы аскердик-машыгуу базасын кура баштаган. Бул тууралуу South China Morning Post гезити өз булактарына шилтеме кылып жазган.

Басылма макаласында бул Кытайдын Ооганстан аймагындагы алгачкы стационардык аскердик базасы болоорун белгилеген. 
Кытай чет мамлекеттерде, анын ичинде Борбор Азияда аскер базаларын куруу мүмкүнчүлүгүн карап жатат. Учурда Кытайдын Элдик - Боштондук армиясынын (НОАК) базалары Тажикстанда пайда болушу күтүлөт.Бул тууралуу Пентагон докладында жазып чыкты. АКШтын Конгрессине багытталган бул докладда Кытай Мьянмага, Таиландга, Сингапурга, Индонезияга, Пакистанга, Шри-Ланкага, Бириккен Араб Эмиратына, Кенияга, Сейшелге, Танзанияга, Анголага жана Борбор Азиядан Тажикстанга аскер-логистикалык базасын орноштурууну көздөөдө.

Акыркы мезгилдерде Кытай катуу өнүгүп чет мамлекеттерге 100 миллиардаган насыяларды бере баштаганы белгилүү. Кытайдан чоң суммадагы карыз алган мамлекеттердин саны 100 мамлекетке жетти. Кытайдын экономикасын иликтегендер Кытай ачык да жана мамлекеттик сыр бойдон катылуу жабык да дүкүлдөтүп карыздарды туш тарапка чачып жатат. Ушул карыздардын баарын эсептегенде Кытайга болгон карыздар триллион долларга жетиптир дешет. Кытайдын тышкы карыз саясатында катылбаган сыр болбогондо, бул көрсөткүч даана билинип турмак. Мисалгы алсак, Түркмөнстандын Кытайдан алган насыясы белгисиз болуп турат, болжол менен 6-7 миллиард доллар болушу мүмкүн.

Кытай Шри-Ланканын жаңы салынган портун өздөрүнө ылайык шарт менен 99 жылга ижарага алып койгон. Кытай 2000-2009-жылдары 35 африкалык өлкөнүн жалпы саны 2 млрд. 850 млн. доллар карызын кечкен. Жөн эле кечпесе керек. Кытай ал эмес Орусия сыяктуу мамлекеттин насыясын үчтөн бир бөлүгүн кечти. Бирок, кандай шартта кечкени купуя бойдон. Орусиянын жалпы тышкы карызы 500 млрд. долларды чапчыйт. Мунун ичинен АКШга 22 млрд. доллар болсо, Кытайга 800 млн. доллар. Путин келгени карыздар азаюу үстүндө.

СССРден калган мамлекеттерден Кытайдан карызды көп алган мамлекеттер Белорус, Тажикстан, Түркмөнстан жана Өзбекстан. Белорустун Кытайга болгон карызы өз өлкөсүнүн ИДПсынын 31 пайызын түзсө, Тажикстандыкы 15 пайызын түзөт. Кытайга эң көп карыз болгондор Тонга, Лаос, Жибути, Монголия, Мальдив аралдары, Пакистан, Черногория жана Конго республикасы. Андан кийинки Кыргызстандын көп карызы Японияга тиешелүү, бул жакка 237 млн. доллар, Германияга 83 млн. доллар карызпыз.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg