«Кумтөр» үчүн жооп бере тургандардын саны көп: Акаев, Чыңгышов, Жумагулов, Атамбаев, Бабанов, Пирматов жана башка атка минерлер. «Кумтөрдү» жетектеп жаткан Теңиз Бөлтүрүктүн айтуусунда, бул кен эми гана кыргызга иштей баштады. Он алты жылдан бери Москвада баш калкалап жүрүп, көп жакындарына топурак салбаган, кыргыздын 76 жаштагы биринчи президенти Аскар Акаев Бишкекке алып келинип, ведомстволор аралык тергөө тобуна өткөрүлдү. Тарыхый адилеттүүлүктү орнотуу үчүн Акаевди Кыргызстанга алып келип, кылмыш жоопкерчилигине тартуу иштери жүргүзүлө баштады. Акаев УКМКда эмне сурак бергенин ким билет, Акылбек Жапаров Кумтөр алтын кени боюнча эл аралык соттук териштирүүдө мурдагы президенттерге карата кылмыш иши козголгонун каңкуулаган. Акаев 1992-жылы “Кумтөр” долбоору боюнча башкы макулдашууну түзүүдөгү, ага 1994-жылы өзгөртүү киргизүүдөгү жана 2003-жылы “Камеко” компаниясы менен башкы макулдашууну реструктуризациялоодогу коррупция фактысы боюнча кылмыш жообуна тартылган. Ушул жылдын 8-июлунда УКМКнын төрагасы Камчыбек Ташиев “Кумтөр” долбоорун ишке ашыруудагы коррупциялык фактылар боюнча изделип жаткандардын арасында Акаев дагы бар экенин айткан. Акаев “Кумтөр” келишиминдеги коррупциялык иштер боюнча ошол кездеги башка кызмат адамдары сыяктуу эле кылмыш жоопкерчилигине тартылган. Тагыраагы, ал президент кездеги бул коррупцияга катыштыгы бар адамдардын аракеттерин колдогон.

Акаевди Кумтөр коррупциясы боюнча кылмыш жообуна тартуу, ага издөө жарыяланганы боюнча эң жогорку деңгээлде расмий Кыргыз бийлиги тарабынан расмий айтылган. Акаевдин кол тийбестиги Убактылуу Өкмөт тарабынан 2010- жылы эле алынган. Мен ойлойм, Акаев Москвадан кармалып, Кыргызстанга келип эстүүлүк кылды. Эртеби, кечпи президент кезинде кыргыз элине карата жасаган кыянаттыгы боюнча жооп берүүгө милдеттүү болчу. Сурак элди алаксытуу үчүн уюшулган пиар болушу да ыктымал. Мындай болсо азыркы бийликтин коррупция, “Кумтөр” аферасы боюнча ушуга чейин жүргүзүп келген иштери, айткандары баары жок болот. Өздөрү дүйнөлүк деңгээлде уят болот, себеби “Кумтөр” маселеси азыр эл аралык соттордо каралганы турат. Азыркы кыргыз бийлигинин сурагы оюн болбойт го деп туралы. Акаевди жоопко тарта албаса, анда “Кумтөр” боюнча жоопко тартылат делинген берки калган президенттердин, өкмөт башчылардын, азыр түрмөдө жаткан депутаттардын баарынын үстүнөн кылмыш иштерди кыскартып, тезинен кое берүү талап кылынат. Анткени, “Кумтөр” боюнча кылмышты Акаев менен Бирштейн баштап, калгандары аны ар кандай деңгээлдерде улантып келишти да. Бирок эски акаевчилер убагында, кийин да “Кумтөрдүн” Бирнштейн тарабынан чечилишин жакташкан айрымдар муну саясатка айландыргысы келишет. Аларды азыркы бийликтен эптеп эле «кыйкым» издеп жүрүшкөн азыркы айрым саясатчылар да колдоп чыгышы мүмкүн. Бирок чоң колдоо табышы кыйын, себеби Кыргызстандын азыркыдай абалда калышына эң башкы кунөөлүү адам, бул – Акаев. Ошентсе да азыркы бийликтен Акаевди жана башка бардык президенттерди сот өкүм чыгарганга чейинки тергөө мезгилинде камакка албай үй камагында же кепилдикке берип тергөө иштерин жүргүзүшү туура.

Акаев Аскар УКМК аркылуу издөө жарыяланып, алынып келиниши мыйзам ченемдүү көрүнүш. 16 жылдан кийин учурунда 15 жыл мамлекетти башкарган Аскар Акаевдин келиши 16 жылдан бери өлкө ичинде болуп келе жаткан түрдүү жоопсуз келе жаткан пикирлердин кагылышуусуна чекит койгонго мүмкүнчүлүк түзөрү бышык. Анткени, “Кумтөр” боюнча “Камеко”, “Центерра Голд” сыяктуу афералык компаниялар менен түзүлгөн келишимдер Акаевдин бийлик башында турган мезгилден башталган. “Кумтөр” боюнча ачыктык, тактык, айкындуулук киргизгенге, “Кумтөрдө” 30 жылга жакын убакта түзүлгөн Кумтөр аферасына тиешеси бар адамдар, шектүүлөр менен беттештирип, тактаганга, тергөөнүн адилеттүү жүрүшүнө, кимдин канчалык деңгээлде күнөөсү бар экендигин далилдөөгө шарт түзүлөт.

Аскар Акаевдин Кыргыз мамлекетинин башчысы катары 15 жылдык мөөнөттө жасаган иш аракеттерин тактап, өз элинин алдында канчалык күнөөсү бар, жок экендигин далилдеп, жүзүн ачып алганга шарт түзүлдү. Акаев УКМКнын сунушуна макул болуп, коюлган суроолоруна жооп берет. Мурдагы бийликтердин тушунда эки агасы өтүп кеткен, аларга топурак салып, куран окута алган эмес, ошолорго куран окутат. Ушундан улам Аскар Акаев УКМКнын кийлигишүүсү менен Кыргызстанга келүүгө мажбур болду. Он алты жылдан бери Кыргызстанга келбеген Аскар Акаев үчүн жакшы окуя болду. Качанга чейин өз туулган жерине суктанып жүрмөк эле. Бул жолу тобокелге салды. Тобокелчилик кээде адам баласына ийгилик алып келиши мүмкүн. Күнөөлүү болсо, мыйзам алдында жооп берсин. Күнөөсү жок болсо, кыргыз элинин алдында өзүнүн ким экендигин далилдеп, жүзүн ачып, эл арасында жашай берсин. Аскар Акаев эл башчы, журт башчы болгон. Жөнөкөй катардагы жаран эмес. Балким сыртка кубалап чыккан Президенттерди алып келип, баарын бир бири менен беттештирип, айкындуулук, адилеттүүлүк менен мыйзам чегинде териштирүү жүргүзүп чыгуу, Кыргыз мамлекетинин келечегине пайдасы тийиши мүмкүн.

Аскар Акаевди УКМКга алып келинишин, тергөө амалдары, тергөөнүн жүрүшү менен убакыт көрсөтөт. “Кумтөр” боюнча тарыхый материалдар жетиштүү. Тешеси бар укук коргоо органдары иш алып барар. УКМК “Кумтөр” аферасы боюнча түзүлүп келген 30 жылдык афералык схеманын бетин ачат деп үмүттөнөлү. Бир эле “Кумтөр” аферасы эмес, Аксы окуясы, 2005-жылкы Жоогазын революциясы, 2010-жылкы апрель кандуу төңкөрүшү, Ош, Жалал-Абад, май, июнь окуясы, мародерство, АУБ, ячейка сыяктууларды тарых алдында такташ керек. Доонун эскирүү мөөнөтү өтүп кетти, аны соттоого болбойт. Ошого карабастан, ал өз ыктыяры менен келип, тергөөгө жардам берүүгө макул болду. Бул анын жашыра турган эч нерсеси жок экенин, өзүнө ишенет жана корккон нерсеси жок экенин билдирет. Эмнеге ал бийлик менен соодалашышы керек? Анын жашы өтүп калды. Өзүнүн атын коргогусу келет. Бийлик менен соодалашуунун кереги жок. Доонун мөөнөтү бүткөн жана камоого мүмкүн эмес. Ал тергөөгө жардам берип, болгонун айтууга макул болгон окшойт дешет кимдир бирөөлөр.

Эми буга кайчы паикирлер бар. Акаев 2005-жылдан бери качып жүрүп анан өзү келип сурак берип жатканы кызыкдай көрүнөт экен. Кантип эле уяты чыдатпай өзү суракка келип калды экен деп таң калуулар көп. УКМК камабайбыз деген кепилдик берген сыяктуу. Эгер камалса жолоп да коймок эмес. Кыргызстанга баласын койгонго келбеген, бир тууганы өткөндө келбеген Акаевдин азыр келгени чыны менен кызык болуп жатат. Иши кылып тергөөнүн жүрүшүн, сурак бүткөндөн кийин эмне кылышат экенин күтө туралы.

Мурдагы президент Аскар Акаев расмий маек берип:. «Мен, бүгүн өзүмдү абдан бактылуу сезип турам. 16 жылдан бери Кыргызстанга келе элек болчумун. Мен бир жумага келдим. Чын дилимден “Кумтөрдү” эмне себептен курганыбызды, кандай каталачылыктарды кетиргенибизди, бир сөз менен айтканда баарын айтып бердим. Бирок териштирүү иштери улантылат. Бүгүн жаңы эле учуп келдим. Дагы иштер менен таанышуум керек. Өлкө жетекчилигине ыраазымын. Дээрлик 16 жылдан кийин өлкөмө келдим. Абдан сүйүнүп турам. Садыр Жапаровго жолугуп, ага ыраазычылык билдирдим», – деди.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg