Кыргыз тарыхчысы Чоротегин кыргыздар жөн жүрбөй бир нече ирет Бээжинди чаап алганы тууралуу жазгандары бар. Кыргыздын он эки миң жылдык тарыхында болгондур, анткени Кытай санжырасында биздин кылымга чейин он миң жыл мурун эле кыргыздар болгонун баяндашат.Кытай өсүп баратат, калкынын саны боюнча Индияга алдырып койгону менен экономикасы боюнча Кошмо Штаттарды тырыштырып келатат. Си Цзиньпин Кытай Эл Республикасынын төрагасы, ошондой эле Кытай Эл Республикасынын Борбордук аскер кеңешинин төрагасы болуп кайра шайланды. Ал ортодо Кытай Украина менен Орусия Федерациясынын ортосундагы согуш качан аяктарын анализдешкен. Алардын айтуусу боюнча, 2023-жылдын жай айларында Орусиянын утушу, Укриананын жана бүткүл Европа, Американын капитуляциясы менен аяктарын айтышты. Ошол себептүү «тынчтык келишимин» сунуштаганын билдиришкен. Кытайдын Согуштук академиясы эки өлкө ортосундагы согуштун жүрүшүн анализдеп, симуляцияга салганда Украина менен Орусиянын экономикасы согушту улантууга кудурети жетпей каларын аныкташкан. Болжолдуу күзгө жетпей, жай айларында согуш токтоп, Орусия тарап жеңишке жете тургандыгын айтышты.

Учурда Кытай компаниялары АКШдагы айыл чарба жерлерин массалык түрдө сатып алып жатышат. Эгерде 2021-жылы Американын аймагында 77,7 миң гектарга жакын жер кытайлыктарга таандык болсо, азыр бул көрсөткүч бир кыйла көбөйдү. Бул компаниялар Кытай өкмөтү менен байланышкан, алар жашыруун аскердик жайларга жакын жайгашкан аймактарга ээлик кылышууда. Мисалы, 2022-жылы Кытайдын мурдагы аскер кызматкери Мексика менен чек аралаш жерден 130 миң акр (1 акр — 4046 чарчы метрге барабар) жер сатып алган. Бул жашыруун "Лафлин" авиабазасына абдан жакын. Ошондой эле Huawei компаниясынын ишмердүүлүгүнө тынчсызданса болот. Компания аскердик куралдар сакталган базанын жанынан жер сатып алган. Ал тегеректеги уюлдук байланышты блоктоп алышы мүмкүн экени айтылат.

Учурда Кытайга эле карызыбыз 1 млрд 711 млн доллар. Кыргызстандын Кытайга болгон карызы мамлекеттин ИДПсынын 30 пайызына  туура келет. Алып кайра берип, кээ бир мамлекеттер кечип отуруп Кыргызстандын жалпы тышкы карызы: 3 миллиард 764 млн. доллар. Бул акчанын 1 млрд 711 млн долларын Кытайдын Эксимбанкынан алган. Кытай элчиси аркылуу кечпейбиз дегендей кылды. Кытай 2000-2009-жылдары 35 африкалык өлкөнүн жалпы саны 2 млрд. 850 млн. доллар карызын кечкен. Жөн эле кечпесе керек.  Андан кийинки Кыргызстандын көп карызы Японияга тиешелүү, бул жакка 237 млн. доллар, Германияга 83 млн. доллар карызпыз.

Кытай ал эмес Орусия сыяктуу мамлекеттин насыясын үчтөн бир бөлүгүн кечти. Бирок, кандай шартта кечкени купуя бойдон. Орусиянын жалпы тышкы карызы 500 млрд. долларды чапчыйт. Мунун ичинен АКШга 22 млрд. доллар болсо, Кытайга 800 млн. доллар. Путин келгени карыздар азаюу үстүндө.

Кытай Шри-Ланканын жаңы салынган портун өздөрүнө ылайык шарт менен 99 жылга ижарага алып койгон. Мындай көрүнүш Тажикстанда да болду. Алар Кытайга Жогорку Кумарг алтын кенин «Дүйшөмбү-2» ТЭЦинин курулушу үчүн өткөрүп берген. Бул ТЭЦти курууга Кытай 330 млн доллар бөлүп берген. Согду облусундагы кенди ТЭЦти курган ТВЕА компаниясы иштетип, курулушка салынган бардык каражаттарды жапканча тажик кенинен алтын өндүрөт. Эмне биз 2029-жылы «ме» деп 1 млрд 711 млн доллар карызыбызды бере алабызбы?

 Акыркы мезгилдерде Кытай катуу өнүгүп чет мамлекеттерге  100 миллиардаган насыяларды бере баштаганы белгилүү. Кытайдан чоң суммадагы карыз алган мамлекеттердин саны 100 мамлекетке жетти. Кытайдын экономикасын иликтегендер Кытай ачык да жана мамлекеттик сыр бойдон катылуу жабык да дүкүлдөтүп карыздарды туш тарапка чачып жатат. Ушул карыздардын барын эсептегенде Кытайга болгон карыздар триллион долларга жетиптир дешет. Кытайдын тышкы карыз саясатында катылбаган сыр болбогондо, бул көрсөткүч даана билинип турмак. Мисалгы алсак, Түркмөнстандын Кытайдан алган насыясы белгисиз болуп турат, болжол менен 6-7 миллиард доллар болушу мүмкүн.

Эзил кайран СССРден калган мамлекеттерден Кытайдан карызды көп алган мамлекеттер Белорус, Тажикстан, Түркмөнстан жана Өзбекстан. Белорустун Кытайга болгон карызы өз өлкөсүнүн ИДПсынын 31 пайызын түзсө, Тажикстандыкы 15 пайызын түзөт. Кытайга эң көп карыз болгондор Тонга, Лаос, Жибути, Монголия, Мальдив аралдары, Пакистан, Черногория жана Конго республикасы.

Учурда Кытай короновирусту жеңип чыктык дегендей билдирүулөрүн таратып жатат. Өз элине каатчылык түшүрүп, мажбурлап, болуп көрбөгөндөй кысым кылып, бирок дүйнөнү бул алааматтан сактап калышты. Башка мууну бошураак чоң мамлекеттен башталса кудай билет эле уландысын. Коронавирус оорусу тез жайылышына байланыштуу Дүйнө өлкөлөрү вирус менен күрөшүү иш-чаралар жагынан Кытайдан үлгү алышы зарыл.

Кытайдын бийлиги өлкөнүн өкмөттөрүнө бир маанилүү сабак берди-бейтаптардын тесттерди жана дарылоого кеткен чыгымдарын төлөп берүүгө даяр кылды. Кытайда коронавируска тесттен өтүүгө болжол менен 53 доллар кетет. Өлкөнүн эң бай шаары деп аталган Шэньчжэн шаарында COVID-19 вирусу чыккан бейтаптардын дарылоонусу 800 доллардан 3,3 миң долларга чейин жетет. Өлкөдө вирусту дарылоодо колдонгон кээ бир ыкмалары кымбат турат, бирок ага кеткен чыгымдар өкмөт тарабынан төлөнөт. Өкмөт дарылоого 15 млрд доллар бөлүп берген.

Кытай Бишкек ТЭЦти модернизациялоого 386 миллион доллар, «Датка-Кемин» долбооруна 390 миллион доллар бөлүп берди. Андан тышкары Түндүк-Түштүк альтернативдүү жолуна жана башка долбоорго насыя берип отуруп учурда Кытайга эле карызыбыз 1 млрд 711 млн доллар. Кытай элчиси аркылуу кечпейбиз дегендей кылды. ШКУ боюнча кызматташкан Кыргызстан Бишкектен 3. 371 гектар жер берип, Бээжинден 25 сотых жер алышы мүмкүн деп да айтылып жүрөт. Мүмкүн коронавирус оорусунан жабыркаган Кытай жибип кетип, Кыргызстанга болгон карыздарын кечип жиберер? Эмнеси болсо да 2029-жылдан баштап төлөө мөөнөтү башталат.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg