Бишкекте Кыргызстандын ОКДБ жана ЖККУнун алкагында аймактык коопсуздукту камсыз кылуудагы ролу талкууланды. «ОКДБ 2025: Кыргызстандын аймактык коркунучтарды азайтуудагы ролу геосаясий чыңалуунун шарттарында» тегерек үстөлү «Ой Ордо» стратегиялык изилдөө борбору тарабынан уюштурулду.

Кыргыз Республикасынын Коопсуздук кеңешинин катчысы Марат Иманкулов:

Бүгүн дүйнөдө маанилүү окуялар болуп жатат, анын ичинде Сириядагы бийликтин алмашуусу жана Москва менен Вашингтондун ортосундагы диалогдун башталышы. Бул сүйлөшүүлөр учурда Сауд Аравиясында өтүп жатат жана аларда Украина маселеси гана эмес, эки тараптуу орус-америкалык мамилелердин башка аспекттери да каралууда. Учурдагы америкалык лидер дүйнөдө согуштардан жана конфликттерден чарчаган коомчулукту эске алуу менен, аларды токтотууга умтулуп жатканы жакшы жаңылык.

Бүгүнкү дүйнөлүк кырдаал «геосаясий чыңалуу, күчөп жаткан чакырыктар жана коркунучтар, эл аралык мамилелердеги туруксуздук» деген түшүнүктөр менен мүнөздөлөт. Бул чыңалуу белгилүү бир чечимге алып келиши керек болчу – же толук кыйроо, же болсо туруктуулуктун белгилери. Бирок, бир процесстер тынчып баратса, башкалары күч алууда, ал эми деструктивдүү факторлор өзгөрүп турат.

Жалпысынан алганда, дүйнөлүк тартиптеги конфликттик мүнөз блоктордун жана союздардын түзүлүшүндө жана иш алып баруусунда үстөмдүк кылууда.

ОКДБ коркунучтардын жана чакырыктардын очокторун так аныктайт. Маселен, батыш жана түндүк-батыш багыттарында, өзгөчө Чыгыш Европада, аскердик потенциалдын жогорулашы, чалгындоо ишмердүүлүгү, саясий жана маалыматтык басым менен киберчабуулдар байкалууда.

Чыңалуунун дагы бир фактору – Украина кризиси. Бул маселеде кандайдыр бир жылыштар байкалганы менен, анын аяктай турган мөөнөтү азырынча белгисиз. Конфликттин ысык фазасы аяктаган күндө да, бул аймактан ар кандай коркунучтардын чыгышы дагы бир нече жылга созулушу мүмкүн.

Ошондой эле Жакынкы Чыгыштагы чыңалуу дагы уланууда. «Араб жазы» башталгандан бери күчтөрдүн тең салмактуулугу өзгөрүүдө. Сириянын келечеги дагы эле бүдөмүк. Жаңы бийлик өзүнүн негизги душманы – ИГИЛ менен күрөшүүгө мажбур болот.

Сириядагы кырдаалга байланыштуу аймактык коопсуздукка дагы бир олуттуу коркунуч – террордук топтордун активдүүлүгү. Сирияга 20 миңге жакын чет элдик согушкерлер кошулганы айтылууда, алардын ичинде Исламчы Чыгыш Түркстан кыймылы да бар. Борбор Азиянын 5 миңге жакын жараны (үй-бүлө мүчөлөрүн эсепке албаганда) согушкерлердин катарында жүрөт.

Маалыматтарга караганда, Сириядагы террордук ресурстар айрым күчтөр тарабынан Ирандагы саясий режимди алмаштыруу үчүн пайдаланылышы мүмкүн. Бул өлкө болсо, Кыргызстан үчүн маанилүү өнөктөш болуп саналат.

Азырынча Сириядан Борбор Азияга жапырт согушкерлердин агымы күтүлбөйт, бирок өлкө ичинде чоң саясий конфликт жаралса, мындай коркунуч болушу мүмкүн.

Афганистандагы кырдаал жана ОКДБнын чаралары

ОКДБ Афганистандагы кырдаалды кылдат көзөмөлдөп келет. 2024-жылдын ноябрында Астанада өткөн ОКДБ саммитинде Тажикстан-Афганистан чек арасын бекемдөө боюнча мамлекеттер аралык максаттуу программа кабыл алынган.

Айрым эксперттер Сириядагы жана Афганистандагы бийликтин алмашуусун окшош кырдаал деп салыштырып келишет. Бирок бул эки окуянын ортосунда так теңдеме коюу азырынча эрте. Теориялык жактан алып караганда, Сириядан Борбор Азияга террордук топтор өтүшү мүмкүн, бирок алар бул үчүн Пакистан аркылуу өтүүгө аргасыз болот. Пакистан болсо ШОСтун мүчөсү жана Кыргызстан үчүн өнөктөш мамлекет.

Бүгүнкү күндө көпчүлүк чет элдик согушкерлер Сирияда калууну артык көрүп жатышат. Бирок, Борбор Азия өлкөлөрүнөн террордук уюмдарга кошулган жарандардын саны сейрек жана мындай учурлар тез арада укук коргоо органдары тарабынан алдын алынууда.

ОКДБ терроризмдин жана экстремизмдин жайылышына каршы күрөшүү үчүн бирдиктүү маалымат алмашуу системасын өнүктүрүүнү улантууда. Жакында эксперттик жумушчу топтун жыйыны өтүп, чет элдик согушкерлер боюнча маалымат алмашууну үзгүлтүксүз жүргүзүү сунушталды.

Кыргызстандын ОКДБдагы төрагалыгы жана келечектеги пландар

Кыргызстан ОКДБдагы төрагалык мөөнөтүндө коопсуздукка байланыштуу бир катар чараларды ишке ашырууну пландап жатат:

Терроризм, экстремизм жана мыйзамсыз миграцияга каршы «Канал», «Прокси», «Нелегал», «Жалданма» сыяктуу операцияларды күчөтүү;

«Рубеж», «Эшелон» жана башка аскердик машыгууларды өткөрүү;

2025-жылдын июнунда эл аралык киберкоопсуздук конференциясын уюштуруу;

Маалыматтык коопсуздук, биологиялык коопсуздук жана баңгизаттардын мыйзамсыз жүгүртүлүшүнө каршы күрөшүү боюнча биргелешкен чараларды көрүү.

Жыл ичинде Кыргызстан ОКДБнын алкагында 18 иш-чара өткөрүүнү пландаштырууда. Жылдын жыйынтыгы катары, ноябрь айында саммит өтөт.

Кыргызстан өзүнүн ОКДБдагы мүчөлүгүн татыктуу түрдө улантууда. Эгерде ОКДБга мүчө мамлекеттерге сырткы күчтөр тарабынан коркунуч жаралса, Уюмдун Уставына ылайык, биз алар менен биргеликте коргонууга милдеттүүбүз. Мисалы, 2022-жылдын январында Казакстан ОКДБдан жардам сураганда, уюм биргелешкен күчтөрүн киргизген.

Кыргызстандын төрагалыгы маалында ОКДБнын потенциалын бекемдөө, коопсуздук коркунучтарына натыйжалуу жооп кайтаруу жана аймактык туруктуулукту камсыз кылуу башкы милдеттердин бири болуп калат.

КМШ коопсуздугун камсыздоодо ЖККУнун маанилүү ролу

ЖККУ (Жамааттык коопсуздук келишим уюму) биздин тышкы коопсуздугубузду камсыздоодо негизги ролду ойноп келет. Биз бул позицияны так аныктадык жана ага бекем карманабыз. Бул уюмда негизги салым кошуучу, аскердик күчтөрү жана техникалык мүмкүнчүлүктөрү боюнча башкы ролду Россия – биздин союздаш жана стратегиялык өнөктөш ойноп жатат. Бул позицияны биз өлкө ичинде да карманып келебиз, – деп билдирди М. Иманкулов.

Ал эми Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлигинин Биринчи саясий департаментинин директору Нурлан Абдрахманов учурдагы эл аралык кырдаалды эске алуу менен, Кыргызстан ЖККУдагы төрагалыгынын негизги багыттарынын бири катары тышкы саясий кызматташтыкты өнүктүрүүнү белгиледи. Бул өзүнө аймактык жана эл аралык коопсуздук маселелери боюнча бирдиктүү көз карашты жана ыкмаларды камтыйт.

– Биз төрагалыкты өз мойнубузга алаардан мурун эл аралык кырдаалды кылдат иликтедик, негизги маселелерди анализдеп, ЖККУнун келечектеги өнүгүүсү үчүн артыкчылыктуу багыттарды аныктадык. Биздин негизги максатыбыз – уюмду тез өзгөрүлүп жаткан саясий жана экономикалык шарттарга ыңгайлаштыруу боюнча ишти улантуу, – деп баса белгиледи дипломат.

ЖККУнун алкагында Кыргызстан тынчтык орнотуу боюнча ишмердүүлүктү активдештирүүнү көздөйт. Ошондой эле аскердик-экономикалык кызматташууну өнүктүрүү негизги максаттардын бири болуп саналат. Кыргызстан заманбап чакырыктарга жана коркунучтарга жооп кайтаруу үчүн маалыматтык технологияларды терроризм жана экстремизм максатында колдонууга каршы күрөшүүдө кызматташтыкты күчөтүүгө ниеттенүүдө.

Кыргызстан маңзаттарды мыйзамсыз жүгүртүүгө каршы күрөштү, биологиялык коопсуздукту камсыздоону, ошондой эле өзгөчө кырдаалдардын алдын алуу жана жоюу иштерин да күчөтөт. ЖККУнун алкагында парламенттер аралык кызматташтыкты өркүндөтүү жана мүчө мамлекеттердин мыйзамдарын шайкеш келтирүү иштерине да басым жасалат.

Ошондой эле жаштарды терс идеологиялардын таасиринен коргоо маселесине өзгөчө көңүл бурулат. Бүгүнкү күндө жаштар жаңы идеяларга ачык болуп, айрым кыйратуучу күчтөр патриоттук ураандар жана тез өзгөрүүлөргө убада берүү менен аларды өз тарабына тарта алышат. Ошондуктан, жаштарга терс идеологиялардын таасирин анализдөө жана алардын алдын алуу боюнча комплекстүү чараларды иштеп чыгуу зарыл.

Аймактык жана эл аралык коопсуздук маселелери

Дүйнөлүк державалар ортосундагы чыңалуунун күчөшү аймактык жаңжалдардын тутануусуна себеп болушу мүмкүн. Бүгүнкү күндө салттуу коркунучтар – терроризм, экстремизм жана маңзаттардын аткезчилиги менен катар киберчабуулдар, жалган маалыматтар жана гибриддик согуш ыкмалары да олуттуу көйгөйгө айланып жатат.

Бул коркунучтарга каршы туруу үчүн ЖККУ мүчө мамлекеттер ортосундагы кызматташтыкты бекемдөө, аскердик мүмкүнчүлүктөрдү жаңыртуу, киберкоопсуздукту камсыздоо жана мониторинг системаларын өнүктүрүү зарыл.

Афганистандагы туруктуулук аймактык коопсуздук үчүн маанилүү. ЖККУ өлкөлөрү эл аралык коомчулукту Афганистан жана Сириядагы кырдаалды саясий-дипломатиялык жолдор менен жөнгө салууга чакырууда.

Биологиялык коопсуздук жана ЖККУнун ролу

Кыргызстанда биологиялык коопсуздук тууралуу мыйзам кабыл алынган. Бул мыйзам коркунучтардын алдын алуу жана көзөмөлдөө механизмдерин аныктайт. Өлкөнүн Саламаттыкты сактоо министрлиги ЖККУнун алкагында талаа окууларга катышып, Россия менен кызматташуунун негизинде мобилдик лабораториялар менен камсыз болду.

Эксперттердин айтымында, биологиялык агенттер кээ бир кыйратуучу күчтөр тарабынан курал катары колдонулушу мүмкүн. Ошондуктан, биологиялык коркунучтарды алдын алуу боюнча чараларды күчөтүү зарыл.

ЖККУнун келечеги жана Кыргызстандын ролу

Саясат таануу илимдеринин доктору Аликбек Жекшенкулов дүйнөдөгү акыркы окуяларга байланыштуу ЖККУнун ролу мындан ары да күчөй турганын белгилейт.

– Россия дүйнөлүк саясатта ЖККУнун локомотиви катары өз позициясын бекемдөөдө. Батыш өлкөлөрү Индия менен жакындашып, Кытай, Пакистан жана Түркия менен болгон маселелерди активдүү талкуулай башташты. Ошондуктан, Кыргызстан эл аралык кырдаалды кылдат анализдеп, улуттук кызыкчылыктарын коргоо боюнча туура кадамдарды жасашы керек, – дейт эксперт.

Ал ошондой эле ЖККУ Казакстандагы башаламандыктарды жөнгө салууда чоң тынчтык орнотуу ролун ойногонун эске салды.

Жекшенкуловдун пикиринде, ЖККУнун негизги чакырыктарынын бири Армениянын уюмду жана ЕАЭБди бөлүп-жаруу аракеттери болуп саналат. Бирок мындай аракеттер натыйжа бербейт, анткени геосаясий реалдуулуктар башкача.

Кыргызстан ЖККУ алкагында коопсуздук маселелерин камсыздоодо активдүү ролду ойноп, аймактык туруктуулукту бекемдөөгө салым кошууну көздөөдө. Жаңы коркунучтарга каршы турууда уюмдун аскердик, экономикалык жана маалыматтык мүмкүнчүлүктөрүн өркүндөтүү негизги багыттардын бири болуп калат.

Кыргызстан ОДКБ, ШКУ, ЕАЭБ, КМШ жана башка уюмдардын алкагында кызматташтыкты чыңдоого дайым даяр экенин билдирди. А. Жекшенкуловдун айтымында, келечекте өлкө БРИКСке мүчө болуп кирсе, бул аянтча Кыргызстан үчүн пайдалуу жана кызыктуу болмок.

Кыргыз-тажик чек ара маселелерин жөнгө салуу боюнча ал ОДКБнын лидерлеринин, анын ичинде В. Путиндин стабилдештирүүчү ролун белгиледи.

Экономика жана мамлекеттик башкаруу боюнча эксперт, экономика илимдеринин доктору, доцент Алмаз Насыровдун айтымында, бүгүнкү глобалдык конфликттердин башкы себеби – ресурстар үчүн күрөш. АКШ жана Британия бул күрөштү ар кандай ыкмалар менен уланта берет.

Анын айтымында, дүйнөлүк геосаясатта күчтөрдүн тең салмактуулугу бузулган. Кризистер көп факторлуу, узак мөөнөттүү жана татаал болуп калды. АКШнын вице-президенти Вэнс Мюнхен конференциясында эл аралык консенсус аяктаганын жана дүйнөлүк тартипти кайра карап чыгуу керектигин ачык билдирди.

Жумшак күч инструменттери актуалдуулугун жоготуп, катуураак механизмдер – Трамптын күч дипломатиясы жана мамлекеттик башкарууда бизнес ыкмаларын колдонуу алдыңкы планга чыкты. Илон Масктын "Мамлекеттик натыйжалуулук департаментинин" (DOGE) түзүлүшү башкаруу системасына жаңы тренд алып келди: күч дипломатиясы аркылуу талаптарды коюу жана соодалашуу.

Алмаз Насыровдун пикиринде, "коопсуздук ресурстарга алмаштырылууда". Бул контекстте критикалык минералдар, мунай, газ, суу жана тынчтык атомун көзөмөлдөө күрөшү күчөп жатат. Маселен, АКШ Украинада литий казып алууну баштаса, Кытайдын бул тармактагы монополиясы кыйраш мүмкүн.

Кичине жана өнүгүп келе жаткан өлкөлөр ресурстарын коргоо үчүн интеграцияланышы керек. Жаңы ресурстук парадигма дүйнөлүк геосаясатты өзгөртүп, кичи мамлекеттер үчүн коркунучтарды жаратууда. ОДКБ аймагындагы өлкөлөр, анын ичинде Кыргызстан, ар кандай басымдарга дуушар болушу мүмкүн.

ОДКБны модернизациялоо зарылдыгы

ОДКБнын мүчөлөрү коопсуздукту чыңдоо, экономикалык кызматташтыкты өнүктүрүү жана интеграцияны бекемдөө боюнча аракеттерин күчөтүшү керек. Учурда уюм институционалдык жагынан толук калыптанган жок, бирок жаңы механизмдерди киргизүүдө. Кыргызстан ОДКБга төрагалык кылуу менен аймактагы туруктуулукту бекемдөөгө салым кошо алат.

2025-жылы Борбор Азияда жаңы аскердик конфликт башталышы мүмкүн

Коопсуздук боюнча эксперт Динмухамед Алмамбетовдун айтымында, 2025-жылы Борбор Азия жаңы согуштук тирешке кабылышы ыктымал. Айрыкча Ливан менен Палестинадагы процесстер Иранга каршы операция үчүн даярдык катары каралууда. Эгерде согуштук аракеттер күчөсө, Борбор Азияга ирандык качкындар агылышы мүмкүн.

Ошондой эле, Алмамбетов Түркиянын Тюрк мамлекеттер уюму (ОТГ) аркылуу Борбор Азияга тийгизген таасирине токтолду. Түркия – НАТОнун жалгыз ислам өлкөсү жана анын аймагында 26 америкалык аскер базасы жайгашкан. Ошондуктан, Борбор Азия өлкөлөрү үчүн ОТГ эмес, ОДКБ артыкчылыктуу болушу керек.

Каспий аймагындагы кырдаал жана энергетикалык коопсуздук

Саясий серепчи Игорь Шестаковдун пикиринде, 2025-жылы Борбор Азиянын коопсуздугуна болгон коркунучтар жаңы мүнөзгө өттү.

Мисалы, 17-февралда Украина Каспий куур консорциумуна (КТК) абадан сокку урду. Бул түтүк аркылуу негизинен казакстандык мунай Европага экспорттолгондуктан, казак парламенти Украинаны жоопкерчиликке тартууну сунуштады.

Бул окуя ОДКБга кирген өлкөлөр – Россия менен Казакстандын коопсуздугуна гана эмес, ОТГнын ишмердүүлүгүнө да таасир этет. Анкара Борбор Азияда коопсуздуктун кепилдигин колго алам деп билдирсе да, бул кол салууга эч кандай реакция кылган жок.

Кыргызстан Борбор Азиядагы стратегиялык оюнчу боло алабы?

Шестаковдун айтымында, Борбор Азияны туруксуздаштыруу үчүн тышкы күчтөр экстремисттерди пайдаланышы мүмкүн. Айрыкча Сириядагы борбор азиялык согушкерлер кайра өз мекенине жөнөтүлүп, региондогу абалды чайпоо үчүн колдонулушу ыктымал.

Уйгур маселеси да Кытайды алсыздандыруу үчүн күчөтүлүшү мүмкүн. Ушул факторлорду эске алуу менен, Кыргызстан 2025-жылы Борбор Азиядагы коопсуздук демилгелерин ишке ашырууда негизги өлкөлөрдүн бири боло алат.