Баткен окуясына 20 жыл!

Өздөрүн “Өзбекстан ислам кыймылы” аташкан диний экстремисттердин тобу, же моджахеддер 1999-жылы август айынын башында эгемендүү Кыргыз Республикасына бастырып киришип, Баткен районунда өздөрүнүн лагерлерин курган жана аларды чыңдоого аракет кылышкан. Мындай террордук топтор Кыргызстандын аймагын өздөрүнүн базасына айландыруу, тажрыйбасы жок жергиликтүү жаштардын башын айлантып өздөрүнө тартуу, алардан келечектеги баскынчыларды даярдоо максатын көздөшкөн.

Алар Кыргызстандын генерал-майору Анарбек Шамкеев баш болгон бир нече милиция, райондук администрация кызматкерлерин, япондук төрт геологду жана карапайым адамдарды барымтага алышкан. Бир катар кыштактарды басып алууга үлгүрүшкөн. Кыргызстандык жоокерлер, ыктыярдуу аскердик топтор бандиттердин бирикмелерин талкалоодо күжүрмөндүктү көрсөтүшүп, айрымдары бул кармашта Ата Мекен үчүн курман болушкан. Кыргызстандын түштүгүндөгү куралдуу кагылышуулар Кыргызстандын жалпы элинин биримдигинин, душманга каршы сокку уруу жөндөмдүүлүгүн сыноодон өткөргөн.

Республиканын түштүгүндөгү баскынчылардан жапа чеккен элге, аскерлерге жардам берүүгө Кыргызстандын эли колунан келген жардамдарын көрсөтүшкөн. Бул окуя республиканын коргонуу жөндөмдүүлүгүн арттыруу ишинде чоң сабак болгон. Мында өлкөнүн куралдуу күчтөрүндөгү кемчиликтер, аскердик техниканын, курал-жарактын жетишсиздиги жана башкалар айкын көрүндү.

26-октябрда Баткен окуясына 20 жыл болот. Себеби, дал ушул күнү эң акыркы барымтадагылар бошотулган. Бул датага байланыштуу жыл сайын эскерүү иш-чаралары өтүп турат.

Биз бул датаны утурлай, ал кездеги президенттин алдындагы адам укуктары боюнча комитетинин жетекчиси, экс-акыйкатчы, депутат Турсунбай Бакир уулу менен моджахеддерден туткундарды кантип бошотуп алгандыгы, Акаев ага канча акча берип узатканы, анын Дубайдан Ооганстанга кандайча эч бир билетсиз учуп кирип кеткендиги, кайра Ооганстандан кантип качып чыкканы, сүйлөшүү бүткөн соң кыргыз бийлиги Бакир уулун Ооганстанда өлүмгө таштап койгону, барымтадагыларды бошотууда кимдер жардам кылып, кимдер каршылык көрсөткөндөрү, буга чейин айтылбай келген алгачкы барымтадагыларды бошотууда кантип өкмөт 150 миң долларга алданып калганы, япондордун 3 миллион долларын кимдер “сугунуп” койгону, айтор, ушул жана башка жагдайлар туурасында кызыктуу маек курдук.

Бул маекти “NazarNews”ка бөлүп-бөлүп берип турмакчыбыз. Буга чейин жарыяланбаган фото-видеолор да кошо берилет. Айтмакчы, бул маекте Акаев, Жанузаков, Ашыркуловдон башка да көптөгөн ысымдар аталат. Чолпон Баекова, Баяман Эркинбаев, Үсөн Кудайбердиев, Анарбек Шамкеев, Турсунбек Акун, азыркы жаңжал чыгып жаткан кыргыз-тажик чек арасынын тажик тарабындагы линияны көзөмөлдөгөн генерал Шох Искендеров, ж.б. тууралуу сөздөр да кетет. Андыктан биздин сайтты акмалап туруңуздар. Пикириңиздер болсо күтөбүз.

“Моджахеддердин Кыргызстанга кирээрин Акаевге алдын ала видеодалил менен эскертилген”

- Турсунбай мырза, мына, Баткен окуясына 20 жылдын жүзү болуп олтурат. Ал окуяда бир нече азаматтарыбыз курман болду, бир нечелери ар кандай  жаракаттарды алышты. Андагы эң бир орчундуу жагдайлардын бири – барымтадагылар, аларды тирүү алып чыгуу маселеси болгонун унута элекпиз. Сиз барымтадагыларды бошотууда башкы ролду ойногон инсан катары ошол окуялар тууралуу азыр эмнелерди айта алат элеңиз?

- Ошол убактагы президент, азыр Москвада качкында жүргөн Аскар Акаевдин кечээ жакында ММКларга Баткен окуясы боюнча берген маегин уктум. Акаев мына ошол маегинде Баткен окуясын эскерип жатып “ошол чечиши керек эле, ал чече албагындыктан  моджахеддер кокустан кирип келди” деп андагы Коргоо министри Мырзакан Субановду күнөөлөп жатат. Мен бул жерден Акаевдин калпын айткым келет. Муну буга чейин эч жерде айтпадым эле...

1999-жылдын 12-мартында мен Аскар Акаевге бир видеокассета алып келип бергем чет жактан. Ал кассетаны Ливияда Муаммар Каддафи менен жолуккан соң Стамбулга учуп мейманкага жайгашаарыбыз менен эки өзбек бала кирип, биз менен таанышып сүйлөшкөн соң мага эки видеокассета беришти. Ал балдар азыр Ташкентте түрмөдө олтурушат. Ошолор айтып калышты, “Сиз Кыргызстандын президентинин алдындагы адам укуктары боюнча комитетинин төрагасы экенсиз, демек, президентке кире аласыз. Ошондуктан бул кассетаны берип коюңуз, Ислам Каримов элди кандай кыйнап жатканын, зөөкүрдүгүн көрсүн да, Каримовду колдобосун” деп. Мен ал видеокассетаны алып Кыргызстанга келдим.

19-мартта президент кабыл алам деген. Кой, булар кандай кассета берди экен, балким жаман нерселер бардыр деп түнү атайы көрүп чыктым. Карасам, видеонун бир жеринде тоодо моджахеддер машыгуу өткөрүп жаткан жери бар экен. Анда бири андан ары да бийик тарапты көрсөтүп “Иншалла, кар эрисе бул тоону ашып Кыргызстанга бастырып өтүп, андан ары Өзбекстанга киребиз” деп жатат. Ага чейин Тахир Юлдашевдин аракеттери, Жума Наманганинин Наманганда Каримовдун колунан микрофонду жулуп алып сүйлөтпөй койгон жерлери бар экен.

Эртеси, 19-мартта Акаев мени кабыл алды. Мен кассетаны берип жатып “Урматтуу президент мырза, бул кассетада Каримовдун ким экендиги тууралуу сюжеттер бар экен, ушуну көрүп, бир жыйынтыкка келип, Ислам Каримовду колдобосун деп мага аманат катары беришти. Эң башкысы, мен бул кассетадан бир коркунучтуу нерсени көрүп калдым. Мында моджахеддер кар эрисе Кыргызстанга бастырып келебиз” деп жатышат дедим. Эми болсо Акаев аларды кокустан кирип келди деп айтып жатат. Болбосо мен мындай маалыматты алдын ала бергем.

Кийин Баткендеги айыл өкмөттөр айтып жатышпайбы, кар эриди, тигилер кирип келишти деп. Бул август айында болчу, а мен Акаевге март айында, болгондо да тиги кассетадагыны айтып, аны колуна берип жатып эскерткен элем. Моджахеддер киргенде эле Баткен районунун акимин жана УКМКнын эки кызматкерин барымтага алышкан. Алар үчүн 50 миң доллар сурашкан. Эми ошол кездеги Коопсуздук кеңешинин катчысы Болот Жанузаков кошо айтып жатат, “эч кандай сүйлөшүүлөр болгон эмес, акча берилбеген” деп. Мунун баары калп! Муну “Акчаны берип жатканда моджахеддер “ичинен бир жасалма доллар чыкса башыңар алынат дешти. Биз коркуп, жасалмасы чыкпаса экен деп кудайлап олтурдук” деп Зардалы айылынын башчысы Тагаев мырза да айтып, бекемдеп жатат.

Эми бул жерде дагы бир кызык бар. Өкмөттө акча чогултуп жатышканда ортодогу шылуундар “50 эмес, 200 миң доллар сурап жатышат” деп ошончо сумманы өкмөттөн алышкан. Алар моджахеддерге 50 миңин гана берип, калганын 150 миңин өздөрү алып коюшкан.

- Алар кимдер экенин айта аласызбы азыр?

- Кимдер экенин билбейм, муну мен деле кийин уктум. Өкмөттүн кайсы бир жабык жыйынына катышып калган бирөө айтып калды мага, “премьер-министр Амангелди Муралиев кимиңер моджахеддерге 50 миң берип, 150 миңин сол чөнтөккө салып койдуңар?” деп сурады дейт. Бирок, ал сөз ошол жерде калып эч кандай териштирүү жүрбөптүр. Кийин буга Муралиев да “өзүбүздүн ичибизден эле кимдир бирөөлөр бизди алдап коюптур”  деп абдан капа болуптур.

Бул бир. Экинчиси, учурда Аскар Акаев, Болот Жанузаковдор “биз анда моджахеддер менен эч кандай сүйлөшүүлөргө барбай, акча да берген эмеспиз” деп айтып жатышат. Эми буларды да түшүнсө болот, себеби БУУ тарабынан кабыл алынган резолюцияга же дагы кандайдыр бир башка эл аралык келишимдерге ылайык, бийликтегилердин ар кандай террордук топтор менен сүйлөшүүсүнө тыюу салынган. А бизде, Кыргызстандын президенти баш болуп сүйлөшүүлөрдү жүргүзүүгө барышкан. Мага чейин эки адамды ортого салышкан экен, тигилер экөө менен тең сүйлөшпөй коюшкан. Андан соң гана мени 15-сентябрда “Кабар” маалымат агенттиги аркылуу телефондон сүйлөштүрүшкөн. Анда алар “эртең сүйлөшөлү, ага чейин сиз тууралуу тактайлы” деп 16-сентябрда “сизге ишенсе болот экен” деп, ошол 16сынан 20-сентябрга чейин Ооганстандагы моджахеддер менен телефондон сүйлөшүүлөрдү жүргүздүк. Андан соң алар бул жакка келесиз дегенден кийин Акаевдин тапшырмасы менен мен 26-сентябрда учуп бардым. Бир тажик жардамчым экөөбүзгө жол кире, тамак-аш жана башка майда-чүйдө чыгашаларга деп мамлекеттен акча бөлүп беришти. Тиги тажик жардамчыма Акаевдин буйругу менен Кыргызстандын паспорту жасалып берди.

- Акча бөлдүрүп берди деп жатпайсызбы, сыр болбосо канча? Балким моджахеддерге деп да ошондо акча бергендир?..

- Жок, бизге өзүбүзгө ылайык гана керектелүүчү чыгашаларды эсептеп, 11 миң доллар беришкен. Биз ал жакта 20 күнчө жүрдүк. А жанагы сиз айтып жаткан акча тууралуу сөздөр кийин пайда болду.  Бизди Дубайда башкы консул Акылбек Муратбеков өзү тосуп алып, мейманкага жайгаштырды.

- А эмне үчүн Дубайга учтуңуздар?

- Анткени талибандардын эки эле өлкөдө – бири Сауд Арабияда, бири Араб Эмираттарында эле элчилиги болгон.

“Эшек ылайдан өткөн соң" мен кыргыз бийлигине керек эмес экенимди түшүндүм”

- Сүйлөшүүлөр ошол Дубайда өттүбү? Же...

- Ооба, башталышы ошол жерден башталды десем болот. Ал жерде мейманкага жайгашкан соң андагы талиб өкүлдөрү менен сүйлөшүүгө аракеттерди жасай баштадык, алар “бизде өзбек мүчөлөр жок” деп такыр мойнуна албай туруп алышты. Акыры жүргүлө деп элчилигине бардык. Алар менен бирге намаз окуп бүткөн соң таң кала мени карап, “эмне, кыргыздар намаз окуйбу?” деп сурашканынан, “ооба, баары намаз окушат” деп калп айтканга туура келди. Жүрөктөрү жибип кетти окшойт, “эртең саат 10го келгиле, эч кандай билет, виза, тиги-мунун кереги жок, Ооганстанга жашыруун киресиздер” деп узатып коюшту.

Эртеси, 24-сентябрда алар айткандай эле билет, визасы жок эле Ооганстанга учуп бардык. Бирок, биз жайгашкан “Интерконтиненталь” мейманканасына эртеси биз менен сүйлөшөбүз деген өзбек моджахеддерин киргизбей коюшту. Андан соң мен талибандардын тышкы иштер министрлигине байланышка чыгып, жолугушуп сүйлөштүк. Дипломатиялык ыкмага салып “кечирип коесуздар, силерге эч кандай дооматыбыз жок, бирок силердин аймагыңарда жашаган өзбек террорчулары Кыргызстанга бастырып кирип алышты. Эми ошолордун өкүлдөрү менен сүйлөшөйүн десем жолуктурбай жатат” деп эки саат сүйлөшкөн соң гана акыры ынады.

Андан кийин коопсуздук министрине жолуктук, ал “силер биздин мейманыбызсыңар, коопсуздугуңарга алар эмес, биз жооп беребиз” дешти. Алар өздөрү да өзбек ислам кыймылын (ИДУ) жаман көрүшөт экен. Мен “кечирип коесуздар, биз алар менен кандай болбосун сүйлөшүүбүз керек, бизде согуш болуп жатат, биздин жана япон жарандары, генерал алар тарабынан барымтага алынган” десем, анда өзүңүз билиңиз деди.

Биз жашап жаткан тиги мейманкадан чыгып кетип, баягы бизге бөлүнгөн акчанын бир бөлүгүгүнө Кабулдан эки кабат үй ижарага алдык. Андан кийин гана ошол жерде сүйлөшүүлөрдү баштадык, ичинде бизди ислам өзбек кыймылынын аскерлери, сыртынан талибандардын аскерлери кайтарып турушту. Мына, дал ошол жерде 10 күн эч жакка чыкпай, мындайча айтканда үй камагы шартында сүйлөшүүлөр жүрдү. Акыры сүйлөшүүлөр бүткөн соң Тахир Юлдашев спутник телефон менен “Жумабай Намангани, Кыргызстандан чыгып кете бергиле. Турсунбай Бакир уулу келди, сүйлөшүүлөр бүттү. Силерге Бакир уулу өзү барат, ал эки конверт берет” деп чалды. Көрсө, Наманганини атайын жөнөтүшкөн тура, биз жакка. Ушундан кийин “өх!, акыры бүттү” деп эми керебетке эс алайын деп жатсам, чыгып кеткен Тахир Юлдашев кайра кирип келип менин колу-бутумдан байлаттырып коюшту, мууздайбыз деп. “Эмне болуп кетти?” десем, “Сиз атайы бизди алаксытып, башыбызды айландырганы келиптирсиз, тиги жакта болсо биздин балдарды бомбалап жатышыптыр” деп жооп берди. Ошондо Кыргызстандын аймагынан чыгып бара жатышкан моджахеддерге Өзбекстандын самолеттору бомба таштап жаткан экен.

Жан ширин экен, ушинтип өлүп кете беремби деп акыры тигилерден суранып олтуруп спутник телефонун алдым да, Аскар Акаевге чалдым, андагы жардамчысы болсо президенттин үйгө кетип калганын айтып, үй телефону менен байланыштырганга акыбыз жок дейт. “Бул жакта өлүм маселеси турат” десем да болбоду. Андан соң ал кездеги УКМКнын төрагасы Мисир Ашыркуловго чыктым. Ага жагдайды түшүндүрсөм, ал киши “биз Өзбекстандын самолетторун токтото албайбыз, ал жерден эптеп качып чыгыңыз” дейт. “Жиндисизби?!” деген сөз оозумдан чыгып кетти, “ичинен моджахеддер, сыртынан талибандар кайтарса, кыйын болуп качып чыккан күндө да 25 чакырым нары согуш болуп жатса, каякка качам?” десем “билбейм, эптеп качып чыгып кетиңиз” деп койду. Аа, "эшек ылайдан өткөн соң" эч кимге керек эмес экенмин дедим да, оюма дароо башка ой түштү. Ошол жерден эле Япония элчилигинин, айрым мен билген журналисттерин телефондорунун сураштырып, аларга чыгып айттым: “Мен го өлсөм Кыргызстан үчүн өлөм, а силердин барымтадагы жарандарыңар эмне үчүн, ким үчүн өлөт?” деп маселени кабыргасынан койдум. “Эмне кылышыбыз керек?” дейт. Айттым: “Силер Өзбекстан бомбалаганды токтотсун деген мааниде ызы-чуу кылгыла, алар силерди угат” деп. Ошондо гана япондордун кийлигишүүсү менен бомбалоо токтоду. Болбосо Өзбекстандын самолеттору Тажикстан менен Кыргызстандын аймагындагы моджахеддерди жок кылабыз деп бомбалап жаткан болчу.

- Кечиресиз, сиз жогоруда эки конверт тууралуу айттыңыз. Ал эмне болгон конверттер эле?

- Биринчи конвертте “расмий түрдө Кыргызстандын президентинин атынан Турсунбай Бакир уулу келди” деп андан ары биздин сүйлөшүүлөрдүн шарттары жазылган. Ал эми экинчи кат фарс тилиндеби же пуштубу, айтор, башка тилде экен. Баамымда өз ара сүйлөшүүлөрү окшойт.

Бүтүп калган ишке кыпчылган Турсунбек Акун. "Кабул-Дубай-Душанбе"

- Андан кийин жөнөдүңүз?..

- Жо-ок, негизи бизди 4-октябрда Дубайга учуруп жибериш керек эле, бирок, аэропортко жеткенде да түшүрүшкөн жок, машиненин айнектери караңгылатылган. Себебин сурасам, “сизди коопсуздук кызматтын адамдары издеп жүрүшөт, себеби, “сүйлөшүүгө мени Акаев жөнөткөн, мен силер менен сүйлөшөм” деп Кыргызстандан дагы бирөө Пакистанга келип алыптыр, аты да сиздикине окшош экен, самолеттон болбойт дешип дагы эки күн кармашты. Кийин, эки күндөн соң гана жардамчым экөөбүздү жүк ташуучу самолет менен жашыруун учуруп жиберишти.

- Түшүнүктүү. Сөз Турсунбек Акун жөнүндө болуп жатат, жаңылбасам. Ал киши анда эмне кылып жүрүптүр?

- Мен да ошону айтам. Кийин айттым, Болот Жанузаковго: “Ээ, силердин башыңар иштейби? Бул жакта сүйлөшүү бүтүп калган болсо, анан дагы тигини жөнөтүп, ишти ырбаттыңар” деп. Анан талибандар “президентиңердин башы барбы, жокпу? Бир ишке эки башка өкүл жөнөтөбү? Болгондо да экөөңөрдүн атыңар окшош экен, өлтүрөбүз” дегенге чейин барышпадыбы.

- Анан?..

- Анан 6-октябрда Дубайга жүк ташыган самолет менен жетип алдык. Ал жерге коноорубуз менен жардамчым “Ажыке, Тажикстанга кетчү самолеттор турат” деп айтып калды. Ошол эле жерден бизди тосуп алган башкы консул Акылбек Мураталиевге айтып, шашылыш билеттерди алдырып, Тажикстанга учуп кеттик. Кызыгы, Душанбеге учаар алдында ыраматылык Нурдин Темиров деген тажик жардамчым: “Ажыке, Душанбенин аэропортунда бизди Орусиянын аскер адамдары күтүп туруптур, бараарыбыз менен экөөбүздү камайт” дегенинен кеңешип, ал жигит Тажикстандагы оппозициячыл 26-батальондун Козик Кулан деген командирине чалып ишти түшүндүрдү, бизди тосуп алышын өтүндү.

Айткандай эле Душанбеге самолет коноору менен орус аскерлери кирип келип чекеден документтерди текшере баштады, ал аңгыча алардын артынан кирип келген тажиктер “бул экөө биздин коногубуз” дешип, орустардын каршылыгына да карабай бизди алып чыгып кетишти. Ошентип 26-батальондун казармасында 3 күн жашап калдык. Себеби, чыксак эле бизди камап коюшмак, анда Орусиянын, Американын атайын кызматтары жүрүшкөн. Акыры 3 күндөн кийин “бизге Кыргызстандан чыгып кеткен моджахеддер жана андагы туткундар керек, биргелешкен тажик оппозициясынын лидери Саид Абдулла Нуриге жолугалы” десек, алар мени ал кишиге алып барышты. Кабыл алды, буга ал кездеги Кыргызстандын Конституциялык сотунун төрайымы Чолпон Баекова күбө. Дал ошол кезде эжекебиз Тажикстанга соттордун жыйынына барган экен. Биз барганда эжекебиз Саид Абдулла Нуринин кабыл алуусун күтүп, күтүүчү залда олтурган экен...

(уландысы бар)

Булак: NazarNews.kg