Цивилизация түшүнүгү XVIII кылымда алгач пайда болуп, тарыхты Кудайдын эркинин ишке ашуусу катары кароону четке кагуу менен байланышкан. Башында бул түшүнүк коомдогу адеп-ахлакты жумшартуу максатында кылмыш процесстерин жарандык процесс менен алмаштыруу деген тар мааниге ээ болгон. Кийинчерээк, XIX–XX кылымдарда цивилизация түшүнүгү кеңейип, шаарлардын пайда болушу, жазуунун, диндердин, маданияттын өнүгүшү, адам укуктары менен эркиндиктеринин абалы, ачыктык, демократия, коррупциянын деңгээли, жарандык коомдун өнүгүшү, социалдык коргоо сыяктуу көптөгөн белгилерди камтый баштаган. Батыш, Чыгыш, Индия, Мусулман, Египет, Шумер, Алтай жана байыркы цивилизациялар (Гиперборея, Атлантида, жерден тышкаркы ж.б.) деген түшүнүктөр кеңири колдонулуп калды.

Тарыхый өнүгүүнүн белгилүү бир баскычында цивилизациянын белгилери катары товардык өндүрүштүн пайда болушу, эмгекти бөлүштүрүү, товар алмашуу, өндүрүштүк, транспорттук, коммуналдык, социалдык жана башка инфраструктуралардын деңгээли эсептелген. Бирок цивилизациянын жалпы белгиси катары артта калгандыкка салыштырмалуу өнүккөндүк, прогресс түшүнүгү кабыл алынган. Ошондуктан бул сөздүн антонимдери жапайычылык, варвардык, артта калуучулук, деградация болуп калды. Цивилизациянын талашсыз белгилерине отурукташкан жашоо образы, дыйканчылык, мал чарбачылыгы, суу түтүктөрү, канализация, илимий-техникалык жетишкендиктер жана алдыңкы технологиялар кирет.

Байыркы Египеттин, шумерлердин, хеттердин, этрусктардын, киммерийлердин, Хараппанын жана башка цивилизациялардын материалдык жетишкендиктери суктандырбай койбойт. Акыркы эки кылымдагы илимий-техникалык секирик планетанын жүзүн түп-тамырынан өзгөртүп, миллиарддаган адамдардын жашоосун башка нукка салды. Ал эми глобалдашуу дүйнөнү транспорттук, экономикалык жана финансылык байланыштардын тору менен чулгап, аны “чоң айылга” айлантты.

Материалдык чөйрөдөгү зор жетишкендиктер адамзаттын сыймыгы болуп, миллиарддаган адамдардын суктануусун жаратат. Бул жагынан алганда цивилизациянын прогресси талашсыз. Бирок цивилизацияны коомдун материалдык жана маданий жетишкендиктеринин жыйындысы катары түшүнгөнүбүз менен, иш жүзүндө көңүл негизинен материалдык дүйнөгө бурулат. Бул тарыхый эстеликтерге (храмдар, пирамидалар) жана археологиялык казуулардан табылган артефакттарга таянуу менен түшүндүрүлөт.

Ошол эле учурда 20–40–50 миң жыл мурдагы коомдордун социалдык жана руханий-адептик жашоосу жазма булактардын жоктугунан улам дээрлик эске алынбайт. Бирок азыркы дүйнөнүн глобалдык көйгөйлөрү — жердин, деңиздердин, океандардын жана атмосферанын булганышы, флора менен фаунанын кайтарылгыс жок кылынышы — цивилизация түшүнүгүн жаңы критерийлер менен кайра кароону талап кылууда. Бул жаңы түшүнүк планетанын жана адамзаттын абалын реалдуу чагылдырышы керек.

Бул маселе адамзат үчүн тагдыр чечээрлик мүнөзгө ээ болду, анткени цивилизацияны жоготуп алуу коркунучу реалдуу болуп калды. Анын себептери төмөнкүлөр:

— планетардык кырсыктардын 12 миң жылдык кезектеги циклинин жакындашы, жер титирөөлөрдүн, вулкандардын, ураган, тайфун, суу ташкындардын көбөйүшү, миңдеген дарыялардын жоголушу жана ири көлдөрдүн тайыздашы;
— экология, баңгизатка көз карандылык, алкоголизм, кул сатуу, коррупция, бюрократия, уюшкан кылмыштуулук, дегуманизация сыяктуу глобалдык көйгөйлөрдү чечүүдөгү алсыздык;
— адамдын физикалык, акыл-эс, генетикалык жана руханий деградациясынын тереңдеши;
— убакыт фактору, чечилбей калган маселелердин кайтарылгыс мүнөзгө өтүшү;
— планетадагы калктын санын 5–6 миллиардга кыскартууга багытталган глобалдык программалар;
— адамдын планетардык жамандык менен өзүн-өзү жок кылуунун булагына айланышы;
— азыркы чындыкка дал келбеген эски дүйнөтааным;
— заманбап дүйнөнүн реалдуулугуна жооп бербеген мамлекеттик жана коомдук башкаруу формалары.

Жаратылышты жок кылуунун масштабы сын чекке жетти. Бул экологиялык жана гуманитардык кырсыктарга, миллиондогон качкындарга алып келүүдө. Коронавирус пандемиясы адамзаттын Жаратылышка каршы жүргүзүп жаткан согушуна анын жооп кайтара аларын айкын көрсөттү.

Бул согушта адамзат сөзсүз жеңилет.

Капитализм дүйнөлүк диндерден да күчтүү болуп чыкты. Анын негизи — ач көздүк, эгоизм, ашыкча керектөө, байлыкка умтулуу, адеп-ахлактык баалуулуктардын жоголушу. Байыркы дүйнөтааным XXI кылымда чындыкка дал келбей калды.

БУУнун маалыматы боюнча 2021-жылы дүйнөдө ар 100 адамдын:
— 80и жакырчылыкта жашайт;
— 70и сабатсыз;
— 50и тоюп тамак жебейт;
— 70и турак жайсыз;
— миллиондогон адамдар баңгизатка, алкоголго, депрессияга кабылууда.

Бул көйгөйлөрдүн баары Жаратылыштан эмес, адамдын өзүнөн келип чыгат. Адамзат цивилизациялык туңгуюкка кептелди: же толук кыйроо, же жаңы дүйнө тааным.

Дастан Сарыгулов, мамлекеттик ишмер