СССРде өлүм жазасын аткаруу жабык маселелердин бири болчу. Бул “жумушту” аткаргандар өз ишин сыр кылып сакташчу. Бирок азыркы күндө катылган сырлар ачыкка чыгып баштады. Алардын бири Азербайжанда эки жарым жылдан ашуун убакыт өлүм жазасын ишке ашырган Халид Юнусов менен Гаджиева Айнурдун маегин которуп бердик.
– Көбүнчө Жогорку сот мындай кылмышкерлер тууралуу бизге мурдатан кабар берчү. Бизге өлүм жазасына тартылгандыгы тууралуу чечим чыккандан кийин гана келишчү. Мен түрмөнүн жетекчиси катары аларга өзүн актоону өтүнгөн өтүнүч кагазын жаздырчумун. Андай өтүнүчтү жазбагандар баш тарткандыгы тууралуу түшүндүрмө жазышат эле. Бул каттар өлкөнүн прокуратурасы жана Жогорку сотуна, андан кийин СССРдин Жогорку сотуна кетчү. Өтүнүч кагазы каралып жаткан убакта, соттолгон адам бизде жатчу.
– Өкүм чыккандан кийин канча убакытта аткарылчу?
– Ар-кандай: үч, алты ай, анча-мынчада бир жылга чейин. ИИМ Жогорку соттун буйругу жазылган документ жөнөтөт эле. Эгер “Сиздин актоо өтүнүчүңүз каралды…” деген жазуу келсе, өлүм жазасы 15 жылга эркинен ажыратууга алмаштырылат. Эгер “Өкүм ишке ашырылсын” деген жазуу келсе, соттолгон жаранды чакырып ага айтчубуз. Алар бизде калган убакта аябай өзгөрүшчү. Башында аз да болсо үмүт болсо, күн өткөн сайын ал да жоголчу. Атайын буйрук боюнча өлүм жазасына тартылгандар жалгыз камераларда кармалышчу. Эгерде орун жетишпей жатса гана эки кишиден жатышчу.
– Алардын туугандары менен жолугушуусуна уруксат берилчү беле?
– Жогорку соттун төрагасынын уруксаты менен гана.
– Өлүм жазасына тартылган жаран өкүм аткарылганга чейин каза болгон учур болду беле?
– Мен иштеген үч жылдын ичинде бир гана жолу мындай окуя болду. Атууга өкүм кылынган бир жаран рактан улам өлгөн.
– Өлүм жазасына тартылгандар акталган учурлар болду беле?
– Эки жолу болгон. Бирөөнү өлтүрүп, бирөөнү оор жарадар кылган жаш жигит акталган. Ал 21 жашында армиядан жаңы келип, тракторист болуп иштей баштайт. Иш учурунда жетекчилеринин бириси келип “эмнеге жакшы иштебей жатасың” деп сөгүп кирет. Бала монтировка менен аны башка чаап өлтүрүп, жардамга чуркаган айдоочусун оор жарадар кылат. Ал: “Күнөөлү болсом атышсын. Сөгүнгөндү биз кечирбейбиз” деп кечирим сурабай койгон. Бирок прокурор анын жаш экендигин көрүп “15 жыл отурсун” деген. 36 жашында чыкмак. Азыр эркиндикте болсо керек.
– Сыналгыдан адамдын атайын бөлмөгө кирип, эшикке аркасын салып тургандыгы, андан соң эшиктеги кичинекей терезе ачылып аны желкеге аткандыгын көрсөтүшчү…
– Бизде андай эмес болчу. Өтө аёосуз жол менен өлтүрүшчү. Баары түнкү саат он экиден кийин ишке ашчу. Түрмөнүн башчысы, көзөмөл боюнча прокурор өкүмгө байкоо салып турушчу. Алардан башка жарандын өлүмүн тастыктаган врач жана эсеп менен алектенген маалымат борборунун өкүлү катышчу. ИИМдин өлүм жазасын аткарган жашыруун группасында 10 адам бар эле. Мен алардын башчысы элем. Үч жыл ичинде 35 адамдын өлүм жазасын ишке ашырдым. Өкүмдү аткаруу үчүн соттолгон адамды алып бара жатканда эч нерсе айтчу эмеспиз. Бир гана актоо өтүнүчүн Жогорку сот кабыл албагандыгын айтчубуз. Бир нече мүнөттүн ичинде көз алдымда чачына ак түшкөн адамды көргөм. Ошондуктан кайда бараарыбызды айтчу эмеспиз. Бирок баары-бир түшүнүшүп, “Кечиргиле!” деп кыйкыра башташчу. Атайын бөлмөнүн эшигин ачканыңда киргилери келишпейт эле. Узуну жана туурасынан үч метр болгон, дубалына резина төшөлгөн бөлмө эле. Адам ал жерге киргенинде баарын түшүнчү.
– Бөлмө канга бууланчу беле?
– Бөлмөдө кичинекей терезе гана бар болчу. Койду союу үчүн байлаганда ал баарын түшүнүп көзүнө жаш алат дешет. Адамдар ал убакта ар кандай болушат. Алсыздар дароо жыгылышат. Өкүм аткарылганча жүрөгү жарылып өлгөндөр да болгон. Күч көрсөткөндөрдүн колу-бутун кайрып жыгып, кишен салчубуз. Арка желкесинин сол тарабына тапанча менен атчубуз. Себеби ал жакка атканда адам дароо өлчү.
– Ошол убакта октон буйтагандар да болчу беле?
– Жок, биз эки-үч адам болчубуз да.
– Тасмаларда соттолгон адамдын жай гана тизелеп отуруп, башын ылдыйга салганын көрүп калабыз. Чындыгында эле ушундайбы?
– Бир окуя болгон. Таякеси менен жээни мал уурдап, эки милиционерди өлтүрүп коюшкан. Милиционерлердин бири: “Мени өлтүрбөгүлө, өзүмдүн үч балам, каза болгон инимдин эки баласы бар”,- деп жалдыраган. Мен андай кылмышкерлерди адам ордуна койчу эмесмин. Жаш жигит: “Мен эмес, таякем”,- дейт. Таякеси мурда беш жолу соттолгон килейген киши. Аны “бөлмөгө” алып кирсек, эч тизелеп отургусу келген жок. Көптөп жатып жыгып, беш жолу башка аттык. Мээси туш-тарапка чачырап кетти. Ал болсо дале дем алып жатат. Өпкөгө эки жолу атканда гана өлдү. Жээнин алып кирсек, денени көрөөрү менен жыгылды. Врач “Кереги жок. Жан берди”,- дегенине карабай үч жолу аттык. Мындай окуялардан кийин өзүмө зорго келчүмүн.
– Өлүм жазасына тартылган адамга бооруңуз ооруган учурлар болду беле?
– Лимонад чыгарган заводдун директору бар болчу. Мамлекеттен акча уурдаганы үчүн соттолгон. Кудайга жакын, адилеттүү адам эле. Сыйынганга уруксат берип, кичинекей кездеме бердик. Беш убак намаз окучу. “Мени атышат. Билем”,- дечү. Атууга алып бара жатканда кишен да салган эмеспиз. Жай гана жатып “Баары акыйкат болуп жатат” деген. Мен уурулукка өлүм жазасын берүүгө каршы элем. Он бир баланын атасы болгон Нахичеванилик бирөө бар эле. Өз арабызда “Уурулук үчүн атып салышат. А балдарын ким багат? Алар кийин 11 өлкө душманы болуп чоңоюшат”,- дейт элек. Анын актоо өтүнүчү кабыл алынып, 15 жылга кесилгендигин укканда жыгылып түшкөн. Эсине келтирсек, өзү үчүн эмес, 11 баласы үчүн сүйүнгөндүгүн айткан.
– Өкүмдү ишке ашырган “башкесерлер” акылынан айнып калышат дешет…
– Түшүнөсүзбү, мен атылган адамдарды адам ордуна койбойм. Мисалы, бул сүрөттү караңыз?
– Жаш экен. Эмне кылган?
– Өз кызын зордуктап, өлтүрүп койгон. Бул Рамин деген жигит досу экөө автобекеттен кардар алып, эгер бай экенин сезишсе, өлтүрүп сөөгүн ыргытып жиберишү. Дагы бирөө бар эле. “Философ” деп койчубуз. Мектепте мугалим болуп жүрүп, 10-класстагы окуучусу менен мамиле түзгөн. Анын башка кызга куда түшүп жатканын билип калган окуучу кыз парткомго айтам дейт. Анан “философ” кызды көл жээгине алып барып өлтүрүп, сууга таштап жиберет. Бул жаш жигит 63 жаштагы кемпирди зордуктап, өлтүрүп койгон. Гамид Велиев деген жаран аялын, үч жана бир жаштагы балдарын өлтүргөн. Буларды кантип аяйсың?..
– Эмне үчүн туугандары соттолгон кишинин өлгөндүгүн билишчү эмес. Сөөктү өздөрү алып көмүшсө болот эле да?
– Билбейм. Балким адамдарды каардуу кылбоо үчүн ушундай чечим чыкса керек.
– Үй-бүлөңүзгө кандай жумуш кылганыңызды айтчу белеңиз?
– Эч качан. Түрмөдө иштейм гана дечүмүн. Жубайым бир нерсени сезчү. Өзүмдү билбеген абалда үйгө келип калчумун. Мыйзам боюнча ар бир өкүм аткарылгандан кийин 250 грамм спирт берилчү.
– Эмне үчүн бул жумушка бардыңыз?
– Дайындашкан. Ага чейин алты жыл паракорлорду кармагам. Өзүмө көптөгөн душмандарды топтоп алдым. Жетекчилик менин иштермандыгымды жана принциптүүлүгүмдү билчү. Ички иштер министринин орун басары мени дайындап жатып: “Коркпойсуңбу?” – деп сурады. Мен: “Темир жолдо иштегенде өлүктөрдү чогулткам”,- деп жооп бердим. Ал: “Алар өлүктөр болчу. Жашсың али”,- деди. Отуз беште элем. Жашоо ушундай экен. Бийлик адам өлтүргөндөрдү өлтүрүп, бизди жана өзүн кылмышкерге айлантты.
– Бирок өлүм жазасына тартылгандарды адам ордуна койбойт элем дедиңиз?
– Мен аёосуз адам өлтүргөндөрдү гана өлүм жазасына тартмакмын. Кокустан же жини келип турганда ойлонбой өлтүрүп алгандарды андай жазага тартууга болбойт. Экономикалык кылмышкерлерди өлтүрүү такыр туура эмес.
– Акыркы каалоосун сурайт белеңер?
– Негизи суралат. Тамеки сураса бересиң. Бирок дасторкон жайбайсың.
– Аялдар да бар беле?
– Мен иштеп турганда жок болчу.
– Эмне үчүн үч эле жыл иштедиңиз?
– ИИМдин башчысы Ариф Гейдаров өлтүрүлгөндөн кийин кызматтык алмашуулар болду. Бирок негизи эле бул кызматта узак иштешпейт.
– Көркөм чыгармаларда өлүм жазасына бараткан адамга молдо же чиркөө кызматкерин чакырып, күнөөсүн чыгарышчу…
– Ал убакта түрмөгө эмес, үйлөнүү тойго да молдо чакыруудан коркушчу. Партиядан чыгып калууң мүмкүн эле.
– Өлүм жазасына тартылгандар менен сүйлөшүүгө уруксат беришчүбү?
– Ооба. Алардын абалына көз салып турчумун. Бир жери ооруса айтышчу. Бирок чай ичишпейт элек.
– Алар менен жөнөкөй кылмышкерлердин кармалуу шартында айырма бар беле?
– Ооба, көптөгөн айырма бар болчу. Аларга жакындарынан эч нерсе берилчү эмес. Сырткы дүйнө менен сүйлөшүүгө, короого чыгып басууга уруксат берилчү эмес. Суткасына бир жолу гана ажатканага чыгышчу.
– Айлыгы кандай эле?
– Көп төлөшчү. Ар чейректе өлүм жазасын аткаруучуга 150 рубль берилчү.
– 35 адамдын өлүмүн көргөндөн кийин адам өмүрүнө болгон көз карашыңыз өзгөрдүбү?
– Өлүм жазасын аткаруунун алдында кылмышкердин эмне кылгандыгын окуп жатканда, көп нерсени ойлобой деле каласың. Ал өз өмүрүнүн баасын өзү берди. А өзүмдүн жашоомо токтоло турган болсом, мага оор тагдыр туш келди. Адамдар ар кандай иште иштешет. А мага иштердин эң балити туш келди.
Орус тилинен которгон Азат Бектурган

Булак: “Параграф” гезити