Азыркы заманда аба ырайын алдын-ала так биле турган метеорологиялык аспаптардан улам, бир жума алдыда боло турган аба-ырайы тууралуу маалыматтарды билсе болот. Байыркы кыргыз элинде аба ырайын так биле турган аспаптар болгон эмес. Ошондуктан, жылдыздарды карап келе жаткан аба-ырайын билүүгө умтулушкан эсепчилер болгон. Ошолордун бири Эсенбай эсепчи тууралуу сөз кыла кетели. Азыркы мезгилде кыргыз элинде аба-ырайын алдын-ала билгени менен кыш жана жай чилдеси жана башка эспчилерге тиешелүү байкоолор аңыз болуп айтылып келатат. Ал эмес кыргыз эсепчилерин ЮНЕСКОнун тарыхий баалуулуктур мурасына кийирүү үчүн демилге көтөргөндөр бар.

Кыргыздар “ Токсондун түшкөнү жаман, чилденин чыкканы жаман”- дешет. Бул калетсиз сөз. Эсенбай эсепчинин айтуусунда токсон 29- ноябрдан баштап 11- декабрга чейин түшөт. 11-декабрдан 11-мартка чейин токсон күн “токсон”. 26- февралдан 11- мартка чейин суук күчөп, “Токсондогу чал” кетет. Ушул мезгилде кар жаап катуу суук болот. Токсон да, чилде да  айрым жылдары 3- күндөн 7 -күнгө чейин эрте же кеч келип жылышып калган учурлары кездешет. Негизинен туура эле келет. Жылдыз санап мезгилдин тамырын кармап, кышта жаз, жайдын, жазда күздүн, жайда кыштын кандай болоорун астына ала айтып койгон ата бабабыздан калган өнөр тилекке каршы жок болуп баратат. Кочкор өрөөнүндө өткөн доорлордо Эсенбай эсепчи деген жашап өткөн. Эсенбай эсепчинин күнүмдүк аба ырайынан баштап, төрт мезгилдин кандай болоорун так айткан өнөрү дүң болуп калың элдин учу кыйрына тарап, алыс жакындан атайлап ат арытып келип акыл сурап кетип турушчу экен. Эсенбай эсепчи менен акылдашып жерге соко салышып, жайлоого, кыштоого качан көчкүлө — десе көчүп, кышка камылга көрүп турушкан. “Кыш оор болот. Жаз кеч келет. Отун сууну кенен камдап, малга тоютту мол камдагыла”- десе айтканын аткарышкан.

Угушубузга караганда кар жааган убакта ал кезде метр, сантиметр деген жок казандын капкагын алып кардын канча калыңдыкта жааганын эсептеп ченеп отурганын Адүкүн агабыз чоң аталарынан угуптур. Бул өнөрдүн айрымдары уулу Келдибекте да калган деп Адүкүн аксакал айтып берген. Алтымышынчы жылдары Эсенбай уулу Келдибек Кара-Суу колхозуна башкарма болуп калат. Момуш аксакал баштаган бир топ адамдар Каройго эгин сээп жатыптыр, башкарма Келдибек келип, түшкө чейин сээп бүтүп калгыла, түштөн кийинкиси жакшы бышпай калат деп кетет. Момуш аксакал: “Келдибек өзүнүн атасы Эсенбайдай билмек беле, сынап көрөлү” –деп, түштөн кийин себилген эгинге белги коюп койот. Чын эле экөө бирдей бышып келатып, түштөн кийин себилген эгинге үшүк тийип жакшы түшүм бербептир. 

Келдибектин айтуусунда Эсенбай эсепчи кышкы чилденин качан түшөөрүн байкоочу экен. 7-январдан 18-февралга чейин 40 күнгө созулган кыш чилдеси бар, бул чилдени билген кыргыздар “Эсенбайдын чилдеси” - деп лакап кылып алышкан. Эсенбайды билгендер жыл башында “Эсенбайдын чилдеси” түштүбү деп Келдибектен сурап калышчу. Келдибектин айтуусунда  орус чилдеси 25-декабрда түшөт, “Эсенбайдын чилдеси”  7-январдан баштап түшөт, андан бери канча жылдар өттү, айрым жылдары 3- күндөн 7 -күнгө чейин эрте же кеч келип жылышып калган учурлары кездешет. Негизинен туура эле келет” –деп койчу. Эсенбай эсепчинин эсеби боюнча Келдибек Кышкы чилде түшкөн күнү 7-январда туулуптур. Акыркы мезгилде аба-ырайында жылуулук байкалат. Мурун чилде убагында укмуш суук болоор эле, Кара-Кужур тарапта түкүргөн түкүрүк жерге тийбей тоңуп калчу, кулактын үшүгөнүн айтпа.

Эсенбай эсепчи чилденин, сууктун чыгышын төрткө бөлгөн. Эң биринчи чилденин дал баш чагында, “Кырк жигит” келип кетет деген. Бул кышкы чилде учурунда 19- январдан 2-февралга чейин 12 күнгө созулат. Кырк жигит кетип атканда кычыраган суук болот. Муну “Жигиттер жигиттик мүнөзүн көрсөтүп атат”- деп коюшат. Кырк жигит кетип жатканда кычыраган суук болуп кар кайта- кайта жааса “ Жыл жаанчыл жакшы болот экен” – дептир жарыктык. Эгер “Кырк жигит” кетип жатканда күн жылымыктап, кар жаабай калса, Эсенбай эсепчи кайгырып: “Бул жыл оор болуп калчудай. Быйыл жаан жаабай, кургакчыл болуп жер түшүм бербей дыйкандарга кыйынчылык болот окшойт. “Кырк жигит” кылжыңдап чыкты, арты жакшы болсо экен” –деп калчу экен.

Эсенбай эсепчинин айтуусу боюнча андан кийинки сууктун чыгышы кышкы чилде учурунда  2-февралдан баштап “Кырк кыз” кетет. Бул дагы он эки күнгө созулуп, 2- февралдан баштап 14-февралга  чейин “Кырк кыз” кете баштайт.  ““Кырк кыз” кетип жатканда бирде жаркырап күн тийсе бирде бүркөлүп, бирде жамгыр жааса бирде карлап, кыздардын мүнөзүндөй кылык көрсөтөт. Мындай табият кубулушун Эсенбай эсепчи: “Кырк кыз кылыктанып атат. Күн жаркырап тийип, кар ээрисе жаз келип калды дебегиле. Али көп оюндары бар бул кыздардын”- деп айткан. Бир жылдары “Кырк кыз” ушинтип кылыктанып жатса “бүгүнкү күндүн эсепчилери” Арстан Алай менен Дастан Сарыгулов “Кыргыздар, жаз келди, болду эми чөбүңөрдү саткыла” –деп жатып, чөптү саттырып ийип, жаздын күнү эл катуу суукка кабылып, ушул заманда малын кырып алган.  “Кырк кыз” чыгып жатканда кар аралаш жамгыры көп жаап, бирде күн ысып кар ээрип жаз келгендей болуп жаркыраса “Быйыл жаз эрте келет окшойт. Жаз жамгырлуу болуп жер айдоого жакшы болот көрүнөт. Жазга эрте камыналы” — деген экен жарыктык.

Чилденин акырында 14 – февралдан баштап  дагы он эки күнгө созулган “Кемпир ыйлаак” деген бар. Бул чкышкы чилде бүткөн соң да уланып, 26 -февралга чейинки убакытты “Ыйлаак кемпирдин кеткен мезгили” – дешкен. ““Кемпир ыйлаак”  биринчи жумада, жыла басып жумшак кирип, кар аралаш жамгырлатат. Короо — сарайга баш багып мал жанды эсептейт. Үйгө баш багып тирүү жанды эсептейт. Анан экинчи жумасынан баштап жиндеп кирет. Алай-дүлөй бороон боздоп ыйлап кар борошолотуп элдин эсин чыгарган шамалдар болот.  “Кемпир ыйлаак”  “Казаныңарга эле эмес этиңерге май калтырбай алам”- деп  шерт кылып келет тура. Мунун түпкү маани маңызы кышка камылга көрүп жай күздө даярдан дегенде жатат. “Келерки жылда дагы келээрмин..” – деп жатпайбы.

“Кемпир ыйлаак”  борошолотуп кар жадырып, муз тоңдуруп суук кылып титиретип үшүтүп, жүдөтүп чыкса кыргыздар кубанып, “Ыйлаак кемпирдин бугу чыгып жакшы кетти. Жаз жакшы болуп үшүк жүрбөйт”- дешет. Эгер “Кемпир ыйлаак”  (20 сынан 26 – февраль ичинде) борошолотуп кар жаадыра албай бугу чыкпай калса, “Силердиби. Мени кетти дебегиле 40 күндө,  ары ашса 90 күндө кайра дагы кайрылам. Ошондо көрүшөбүз”- деп кекенип кетет имиш. Жанагы жазында кар жаап үшүк жүргөндү Эсенбай эсепчи “Оңбогон “Кемпир ыйлаактын”  бугу чыкпай калды эле. Акыры келип бугун чыгарып кетти”- дечү экен.

 

Өркөчү менен тайлак калыптыр кокуй…

Алалбаптырмын… алалбаптырмын…

Куйругу менен козу калыптыр кокуй…

Алалбаптырмын… алалбаптырмын…

Эмчеги менен кыз калыптыр кокуй…

Алалбаптырмын… алалбаптырмын…

Соорусу бөксөрбөй келин калыптыр кокуй

Алалбаптырмын… алалбаптырмын…

Очок кучактаган чалга алым жетпептир кокуй

Чач уштугун көтөрө албаган кемпирге алым жетпептир кокуй

Кычыратып аязды түшүрө албаптырмын…

Барганактуу борошо бороон кылбаптырмын

Кайрылып келерки жылда дагы келээрмин

Камыңарды ошондо чындап көрөөрмүн… деп боздоп ыйлап кар борошолотуп буй түшүрүп кетет  имиш.

Кыш чилдеси бүткөн соң 26- февралдан 11- мартка чейин “Токсондогу чал” кетет. Ошентип 11- марттан кийин кыш толук кетип жаз келди болот. « Токсон кеткен соң томуктай жерде муз калбайт» дечү экен жарыктык. Бул төртөө кетип атканда да айрым жылдарда 3 күнгө чейин ары бери эрте же кеч болуп жылышмайы болот.  Мына ушул 12 күндөн бөлүнгөн төрт бөлүк жылдын кандай болоорун аныктап койгон. Жыл жаанчыл болобу же кургакчыл болобу. Жаз эрте келеби же кеч келеби. Жазда кайта- кайта үшүк жүрүп жер жемишке, өсүмдүктөргө зыяны тийеби же үшүк жүрбөй берекелүү жыл болобу. Эсенбай эсепчи ушул төрт бөлүктүн ар бир күнүн санап кандай сыр көрсөтүп жатат өзгөчө байкаган. Эсте сактаган. Ошондуктан ал тууралуу нечен легендалар,уламыштар эл арасында  айтылып калган. Азыркы заманда мындай уламыштарга кызыккандардын да саны арбып баратат. Анткенинин себеби да бар кыргыздар байыркы эл болушса да жаратылышка болгон байланышын үзүшпөй, жылдыздардын тогошкону аркылуу аба –ырайынын кандай болорун жыл мурун билишип, караңгылык пардасын эбак тытып салышкан. Эгер башка элдерде ушундай эсепчилер болгондо дүйнөлүк деңгээлге көтөрүп коюшмак, абиз кыргыздар эсепчилерди ЮНЕСКОнун тарыхий баалуулуктарына кийирсекпи деп ойлонуп жатабыз. Астрономия, Мекен таануу деген сабактар бар эмне үчүн Эсенбай эсепчи сыяктуу жылдыздарды эсептеген  эсепчилерге бир саат бөлүп берип окуучуларды табият менен жанаша тарбиялоого болбойт?

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg