Ооганстанда талибдер бийликке келгенден баштап бир жылдан бери Тажикстан аларга каршы чыгып келатат. Мунун чоң себеби Ооганстандагы тажиктер бул жерде 10 миллиондон 14 миллионго чейин жетип, 38 пайызды алган пуштундардан кийин 34 пайыз менен экинчи орунда келатат. Тажикстандагы тажиктерден оогандык тажиктер көптүк кылат. Тажиктер азыркы бийликке каршы. Эгер Душанбе Ооганстандын ички иштерине кийлигишүүнү токтотпосо, талибдер Тажикстанды бир жуманын ичинде басып алышы мүмкүн. Бул тууралуу "Талибан" кыймылынын жогорку даражадагы командирлеринин бири мулла Мохаммад Жан Хамза билдиргенин "Хашт-е собх" ооган гезити жазган. Мүмкүн оогандыктардын мактанып айтып жатканыдыр.

Албетте, оогандык тажиктер жакында болгон чыр-чатакка аралашып жатканы белгилүү болду. Кыргызстанга Ооганстандан Рахмонго жардам берүү үчүн келген талибдер эмес, Тажикстанда отурукташып калган Ооганстандын тажиктери кол салды. Эмне үчүн Тажикстан Кыргызстанга жасаган агрессиясында атайын террористтерди жалдады? Эмнеге жооптуу кызматтагылары баш болуп, жалган маалымат таркатып жатышат? Бул согушкерлер Ооганстандан Эмомали Рахмонго жардам берүү үчүн келген талибдер эмес, былтыр талибдерден Тажикстанга, алардын лидери Ахмад Масуд баштаган уят-сыйыт менен качып, ошол жерде отурукташып калган Ооганстандын тажиктери. Алар орус тилин билишпейт, Тажикстандын Ооганстандагыга караганда заманбап жашоого ыңгайлашуусу жок, ошондуктан Кыргызстанга каршы согуштук аракеттерге жана талап-тоноочулукка катышып, Рахмондун "меймандостугуна" ушинтип төлөп жатышат.

Чек ара тилкелерибизде атышуулар жана согуштук аракеттер болуп жатат. Талибдердин өкмөтүн таанууга, Ооганстан менен эки тарапка тең пайдалуу саясий, экономикалык, ал тургай аскердик кызматташууну түзүү керек.

Биринчиден, Эмомали Рахмондун режимин бутунан кармап туруу жана ошону менен Тажикстан менен чек ара тилкесинде тынчтыкты жана коопсуздукту камсыз кылуу. Экинчиден, талибдердин лоялдуулугунан пайдаланып, Мургаб облусунун кыргыздарынын коопсуздугун камсыздайбыз – алар каалаган убакта, тажик согушчандары жана аскерлери кыргыз айылдарына кол салса, Ооган Памиринин аймагында жашынып кете алышат.

Эмомали Рахмон өзүнүн тагын сактоо жана Кыргызстан менен Өзбекстанга кысым дайыма көрсөтүп туруу үчүн Талибанга каршы чыгып жатат. Ошондой эле "Ооганстандын Өкмөтүндө сөзсүз тажиктер болуш керек!" деп Рахмон ШОС, ОДКБ саммиттеринде сүйлөп жүрөт. А Шавкат Мирзиёев тескерисинче, Талибан Өкмөтүн таанып, чукул убакытта кызматташыш керек деп Душанбедеги жана Самарканддагы ШОСтун саммиттеринде айтып жатат. Талибанды таануу маселесинде Өзбекстандын, Казакстандын, Түркмөнстандын жана Кыргызстандын позициялары бири бирине жакын.

Ортодо тынчтыкты сактайм деген АКШ да Тажикстанды карап жаткандай. АКШ Ооганстандагы терроризмге каршы күрөшүү көмөктөшсө Тажикстанга 50 аскердик учак менен тик учак берүү мүмкүндүгүн карап жатат. Бул тууралуу Politico басылмасы сүйлөшүүлөрдөн кабардар булактарына таянуу менен жазды. Басылманын маалыматына караганда, кеп былтыр “Талибан” Кабулду басып алган кезде ооган учкучтары айдай качан учактар жөнүндө болуп жатат. Алардын арасында C-208 учактары, A-29 Super Tucano жеңил чабуулчулары, Ми-17, Ми-25 жана UH-60 Black Hawk тик учактары бар. Ушул тапта АКШ коопсуздук тармагында байланыштарды бекемдөө жана терроризмге каршы күрөшүү боюнча бейформал келишимдерге жооп иретинде Тажикстан өкмөтүнө учактардын бир бөлүгүн берүү ыктымалдуулугун кароодо.

Жакында эле Баткендеги көптөгөн объектилер талкаланып, өрттөндү. Жергиликтүү тургундар өз үйлөрүн таштап кеткенден кийин Тажикстандын жарандары: сакалчан, колдорунда куралы бар, жарандык кийимчен адамдар келип, үйлөрдү өрттөп, дүкөндөрдү тоношкан. Тажик тараптан кол салгандардын арасында ооган жарандары, экстремисттер жүрдү, алар кыргыз аскерлерин мыкаачылык менен өлтүргөн фактылар бар. Чек арачылар, анын ичинде элди эвакуациялап жаткан ӨКМ кызматкеринин сөөгү кордолгон. Сөөктү кордоп, мууздап, кулактарын кесип... Буга чейин мындай мыкаачылыкты көргөн эмес. Бул согуштук аракеттерге экстремисттик-террордук уюмдардын өкүлдөрү катышкан белгилер бар. Сакалчан, жөнөкөй кийинип курал көтөрүп жүргөндөрдүн бирөө Ооганстандын жараны экенин ошол өлкөнүн бийлиги тастыктады. Андыктан кол салган тараптан экстремисттик-террордук уюмдардын өкүлдөрү, башка өлкөдөн жалданып келген адамдар катышты деп айтса болот.

Тажиктер түндүк-чыгыш жана батыш провинцияларда Балх, Тахар, Бадахшан, Парван, Панджшер, Каписа, Баглан, Гор, Бадгис, Гератта көпчүлүктү түзүшөт. Андан тышкары: Нуристан,  Нангархар, Хост, Забуль провинцияларында да кездешет. Хорасандык иран калкы VIII жана  IX кылымдарда «тажик» болуп бириге башташкан. Өзбекстанда тажик эли согди калкынан, Ооганстандагылар бактрийлерден түзүлгөн. Саманиддердин мамлекети учурунда тажиктер биригишкен.Ооганстандагы тажиктер провинцияларда төмөнкүдөй бөлүнгөн:

• 1) Панджшер — 100 %
• 2) Парван — 82 %
• 3) Каписа — 81 %
• 4) Баглан — 80 %
• 5) Бадахшан — 80 %
• 6) Тахар — 78 %
• 7) Балх — 73 %
• 8) Саманган −72 %
• 9) Герат — 70 %
• 10) Кундуз — 61 %
• 11) Гор — 60 %
• 12) Бадгис — 60 %
• 13) Сари-Пуль — 58 %
• 14) Кабул — 45 %
• 15) Бомиан — 40 %

Калктын эсебин алуу жок болгондуктан болжол менен калктын пайызы мындай:

пуштундар — 38,4 %,

тажиктер — 34,7 %,

хазарейлер — 8,0 %,

өзбектер — 8,0 %,

аймактар — 4,1 %,

түркмөндөр — 3,3 %,

жана башкалар

Маалыматка караганда, Тажикстанды бир жумада ойрондойм деген талибдердин "Омари" корпусунун командиринин орун басары, "Мулла Жан" деген ысым менен белгилүү мулла Мохаммад Жан Хамза мындай билдирүүнү Тохар провинциясында "Талибан" өкмөтүнүн министрлеринин бири менен жолукканда айткан. Ооганстандын Тохар провинциясы Тажикстандын Хатлон облусу менен чектешет.

Хамза: "Тажикстан Ооганстандын ички ишине кийлигишүүнү токтотпосо жана Душанбенин артында Орусия турбаса, талибдердин бул өлкөнү бир жуманын ичинде басып алууга кудурети жетет" деген.

Расмий Душанбе талиб командиринин бул билдирүүсүнө комментарий берген жок. Адатта тажик бийлиги талибдердин бийлигин тааныбагандыктан жана Кабул менен дипломатиялык мамилеси жок болгондуктан, "Талибан" өкүлдөрүнүн билдирүүлөрүнө эч кандай реакция кылбайт.

Ооганстандын Ислам партиясынын негиздөөчүсү, мурдагы премьер-министр Гулбеддин Хикматияр Панжшердеги Улуттук каршылык көрсөтүү фронтуна колдоо көрсөтүп жатканына байланыштуу Тажикстанды сынга алган. Ал тажик бийлиги каршылык көрсөтүү фронтуна Фархордо база түзүп бергенин айтып, мындай аракеттер улана берсе Ооганстан да тажик оппозициясына башкалка бериши мүмкүн экенин эскерткен.

Талибдер Кабулдагы бийликти 2021-жылы августта басып алып, Ооганстан Ислам Эмираты түзүлгөнүн жарыялашкан. Анда Тажикстандын президенти Эмомали Рахмон "Талибан" өкмөтүн сынга алып, анын курамына өлкө калкынын 46% ашыгын түзгөн тажик улутундагылар кирбей калганын айткан.

Ооганстанда талибдердин бийликке келгенине дээрлик бир жылдан ашканына карабастан, бүгүнкү күндө алар түзгөн өкмөттү дүйнөдө бир да өлкө тааный элек. Тажикстандын бийлиги Шамсиддин Шохин районунун административдик борборундагы Шуроабад чек ара отрядын тажик-ооган чек арасындагы көзөмөлдөө өтө оор деп эсептелген тилкеге көчүрдү. Маалыматка караганда, чек арачылар аталган райондун Ёл айылына жакын, болжол менен чек ара тилкесинен төрт чакырым алыс жерге жайгаштырылды.

Чек ара отрядынын буга чейин жайгашкан жери чек ара тилкесинен 20 чакырымдай алыстыкта жайгашып, ал жактан чек араны тиешелүү деңгээлде кайтаруу мүмкүн эмес болчу. Шамсиддин Шохин районунда Ооганстан менен Тажикстанды Пянж дарыясы бөлүп турат. Сууну бойлой эч кандай жол жок болгондуктан, чек аранын бул бөлүгү көзөмөлсүз калып, ооган аткезчилери көп өткөн тилкеге айланган. Учурда дарыяны бойлой жол курула баштады.

"Бүгүнкү күнгө карата 30 чакырым жол курулду. Бул аймакта чек араны толук көзөмөлгө алуу үчүн дагы 100 чакырым жол куруу керек болот", – деди Шамсиддин Шохин районунун башчысы Зафар Гулзода. Бул аймактагы Тажикстан менен Ооганстандын чек арасынын узундугу 145 чакырымды түзөт.

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg