«Чын куранда чыңыртып кулун байланат» -дегени, бээнин тууту башталып, апрелде кымыз ичиле баштаганын экен. Апрелдин 15 жарыгы «чечек суу маалы», 15 караңгысы «жооза маалы» аталат. Анын үч жаңысында Ай менен Үркөр тогошот. Үркөр декабрдан баштап даана көрүнүп, январь, февраль, март, апрель айларында үркөр батышта жерди көздөй ылдыйлап, жакындап отуруп, апрелдин орто ченинен баштап көрүнбөй калат. Койлор жана башка төрт түлүк мал апрель, май айларында төлдөгөн. Ал кезде малды чыгашасыз багуу үчүн жаратылыштын сырларын өздөштүрүү зарылдыгы болгон. Кыргыз эсепчилеринин бири, кылымдардан бери аңыз болуп келе жаткан Эсенбай эсепчи жылдыздарга, Айга, Күнгө кылдат байкоо жүргүзүп келген. Кыргыздардын салттуу жыл санагында жылдын кайсыл мезгилинде кандай аба ырайы жана табият кубулуштары боло тургандыгы жөнүндө асмандагы жылдыздарга, айдын жаңырышына жана Ай менен Үркөр топ жылдызынын тогошуна карата божомолдогон. Бул балким апрель айында Үркөрдүн көрүнбөй калышына чейин Үркөргө карата эсептелинсе керек.

 Ал эми Үркөр апрелдин экинчи жарымы жана май айында көрүнбөй калганы менен майдын аягы, июнь айында кайра чыгат. Кыргыз элдик календары бүгүнкү күндө да өз маанисин жоготпой, эл ичинде колдонулуп келет. Эсенбай эсепчи, ал көк асмандагы жылдыздардын эсебин чыгарып, ар бир жылдыздын кандай жайгашуусу менен бул жылдын кандай болоорун алдын –ала биле турган. Ал Үркөр (Үркөрдү кыргыздар элек жылдыз деп да аташкан), Толтойдун огу, Үч аркар, Чоң Жетиген, Кичи Жетиген, Алтын казык, Сары жылдыз, Чолпон, Тараза, Балбылдак жылдыз, Саманчы жолу сыяктуу жылдыздарга карата убакытты, багытты аныктаган. Ошол кезде Эсенбай сыяктуу эсепчилер менен акылдашып жерге соко салышып, жайлоого, жаздоого качан көчкүлө — десе көчүп, жазга камылга көрүп турушкан.

«Жалган куран» деп аталганынын себеби, элик тогуздун айында жүгүрүп жана токтолот. Жалган куранда түйүлдүк анча билинбейт. Бооз - кысыры жалган, арсар чагы. Ошол себептен жалган куран дейт. Чын куранда бооз - кысыры анык болгон үчүн ал айды чын куран дейт.

Кыргыз эли байыртан ай календарынын негизинде мезгилди такташкан. Дасыккан эсепчилер жылдызга карап, жылдын кандай болорун алдын-ала билишкен. Ай календары жана мүчөлдөрдүн негизинде кыргыздардын туулган мезгилдери белгилүү болуп, паспорт сыяктуу кимдин, качан туулганын билишкен. Экинчи паспорту, албетте жети атасы болгон. Жети атасын тактап, аталары аркылуу анын ким экенин билип турушкан. Алкай турган болушса жети атасын, жети тукумун кошуп алкап, кокус каргай турган болсо, жети тукумун кошо каргап: «Тукумуң жүздөн ашпасын» - дешиптир, ушундай каргышка дуушар болгон калмактарга кыргызды талатып жиберген Кудаяндын тукуму ушу күнгө чейин жүзгө жетпей келет.

Апрель айында болгон жылуулук же үшүк жүрүүнү алдын-ала эле билип коюшкан. Булардын бары кышкы токсон менен байланыштуу. Кээ бирде апрелде, ал түгүл май ичинде кар жаап үшүк жүргөндү «Кыш кетерде келген оңбогон «Кемпир ыйлаактын» бугу чыкпай калды эле. Акыры келип бугун чыгарып кетти» - дечү тура жарыктык..

Азизбек КЕЛДИБЕКОВ, NazarNews.kg