2025-жылдын сентябрь айында болгон 17 жаштагы Айсулуу Мукашеванын уурдалып, зордукталып, өлтүрүлгөн трагедиясы Кыргызстан коомунда жана бийлигинде чоң резонанс жаратты. Ушул окуядан кийин өлкө президенти Садыр Жапаров жашы жете электерге жана балдарга карата жасалган сексуалдык мүнөздөгү оор кылмыштар үчүн өлүм жазасын калыбына келтирүү демилгесин көтөрдү.

Демилге Конституцияга өзгөртүү киргизүүнү жана Кыргызстанды Адам укуктары боюнча эл аралык пакттын экинчи факультативдик протоколунан чыгарууну камтыйт. Бул сунуштар жакынкы апталарда референдумга коюлуп, андан соң парламенттин кароосуна жөнөтүлөрү күтүлүүдө.

Бирок, БУУнун адам укуктары боюнча жогорку комиссары Волькер Тюрк бул демилгеге каршы пикирин билдирип, кыргыз өкмөтүн мындай аракеттерден дароо баш тартууга чакырды. Анын билдирүүсү БУУнун Борбор Азиядагы адам укуктары боюнча бюросу аркылуу жарыяланды.

Тюрктүн айтымында, Кыргызстан 2010-жылы экинчи факультативдик протоколду эч кандай шартсыз ратификациялаган жана бул документке ылайык, өлүм жазасын мыйзамдуу түрдө жокко чыгарган. Протоколдо андан чыгуунун механизми каралган эмес, башкача айтканда, ага кошулган өлкө өлүм жазасын кайра киргизүүгө укуктуу эмес.

“Бийлик өлүм жазасын калыбына келтирүүгө негиз катары көрсөтүп жаткан кылмыштар, албетте, адилеттүү соттолушу керек. Бирок, өлүм жазасы оор кылмыштарга каршы эффективдүү тоскоол экенине эч кандай далил жок,” – деди Тюрк.

Ал кыргыз өкмөтүн кылмыштуулукка каршы күрөштө укуктук коргоону күчөтүүгө, сот системасын жакшыртууга жана курмандыктарга адилеттик менен басым жасоого чакырды.

Эл аралык милдеттер жана укуктук тобокелдиктер

Кыргызстан 1998-жылы өлүм жазасын колдонууга мораторий жарыялаган. 2010-жылы болсо өлкө Адам жана саясий укуктар боюнча эл аралык пакттын экинчи факультативдик протоколун ратификациялап, өлүм жазасын мыйзамдуу түрдө жокко чыгарган. Бул документке ылайык, протоколго кошулган мамлекеттер аны кайра киргизе албайт.

Эгер Кыргызстан бул протоколдон чыгууну чечсе, ал эл аралык деңгээлдеги адам укуктары боюнча милдеттенмелерин бузган өлкө катары сынга алынат. Бул өлкөнүн аброюна терс таасирин тийгизип, эл аралык кызматташтык жана инвестиция маселелеринде да тоскоолдуктар жаратышы мүмкүн.

Коомчулуктун реакциясы жана юридикалык даярдык

Кыргыз коомунда, айрыкча резонанстуу кылмыштардан кийин, кылмышкерлерге карата катуу жаза берүү талабын колдогондор арбын. Бирок, өлүм жазасы маселеси бир гана коомдук эмоция менен чечиле турган маселе эмес. Жазага тартуу процесси адилеттүү, так жана катаал укуктук негизде жүргүзүлүшү керек. Кыргызстанда сот системасынын адилеттүүлүгү, тергөө органдарынын ишенимдүүлүгү жана адам укуктарынын сакталышы боюнча маселелер али күнгө чейин чечиле элек.

Ушундан улам, адистердин жана укук коргоочулардын көпчүлүгү өлкө өлүм жазасын кайра киргизүүгө азырынча даяр эмес деген пикирде.

Жыйынтык:

Кыргызстанда кылмыштуулукту азайтуу жана курмандыктарды коргоо – өтө маанилүү маселе. Бирок өлүм жазасын кайра киргизүү сыяктуу олуттуу кадамдар эмоционалдык реакцияга негизделбестен, мыйзамдуулукка, эл аралык милдеттерге жана укуктук даярдыкка негизделиши керек. Антпесе, мындай чечим өлкөнүн эл аралык аброюна жана ички туруктуулугуна зыян алып келиши мүмкүн.

Гүлжан Шерипбаева, NazarNews